Opracowano przy współudziale Muzeum Pomorskiego w Gdańsku, Zakładu Historii Architektury Politechniki Gdańskiej i Komisji Opieki nad Zabytkami przy PTTK.
     Wydano przy zasiłku Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

     Zabytkami nazywamy wszystkie wykonane w przeszłości dzieła rąk ludzkich, ruchome i nieruchome, typowe dla danej epoki i posiadające wartość artystyczną, kulturalną, historyczną i naukową.
     Dzieła te ukazują nam obraz przeszłości naszego narodu, umożliwia­ją obcowanie z minionymi pokoleniami, pozwalają poznać ich życie i roz­wój, twórczość i kulturę, ich zajęcia, dążenia i poglądy.
     W interesie każdego narodu, każdego społeczeństwa leży zachowanie dla siebie, dla teraźniejszości i przyszłości wszystkich zabytków, gdyż są one najlepszą ilustracją i dokumentacją naszych dziejów, są zasadniczą podstawą do naukowego badania zdarzeń historycznych i ruchów spo­łecznych jakie miały miejsce w przeszłości.
     Obowiązek ochrony zasługujących na zachowanie obiektów zabytkowych spoczywa na Radach Narodowych, na powołanych specjalnie do tego celu organach władzy, na całym społeczeństwie, każdym obywatelu i każdym dziecku. Podkreślić należy, iż ogromną rolę ma tutaj do ode­grania  n a u c z y c i e l s t w o, które przy zrozumieniu istoty i ważności zagadnienia odegrać może doniosłą rolę w dziele ratowania i ochrony skarbów naszej kultury narodowej.
     Zabytki chronione są ustawami i rozporządzeniami najwyższych władz państwowych, a niszczenie ich jest surowo karane.
     Na naszym pokoleniu, żyjącym po niszczycielskiej wojnie imperialistycznej, podczas której hitleryzm dążący do zlikwidowania narodu pol­skiego kontynuował w ślad za Prusakami barbarzyńskie zacieranie wszel­kich śladów naszej kultury, spoczywa odpowiedzialne zadanie ratowania i otoczenia najtroskliwszą opieką wszystkich zabytków, które ocalały z pogromu.
     Im lepiej wywiążemy się z tego obowiązku, tym lepsze wystawimy sobie świadectwo o poziomie naszejocalały kultury. Im wyższa bowiem jest kultura danego społeczeństwa, tym żywiej występuje w nim kult i głębokie poszanowanie zabytków, tym serdeczniejsza jest nad nimi opieka i tym pełniejsza świadomość ich nieprzemijającej wartości.
     Do najważniejszych, chronionych ustawą zabytków należą :
     1. Grodziska, ślady dawnych osad, cmentarzyska, groby, mogiły, kopce, kręgi kamienne, obrabiane głazy, figury z kamienia, kopalnie (np. bursztynu), piece garncarskie.
     2. Budowle murowane i drewniane wraz z dekoracją i otoczeniem (ogród, plac), np. stare chaty, spichrze, stodoły, a także dochowane takie obiekty jak: prezbiteria, kaplice, wieże, bramy, kolumny, filary, kominki, drzwi itp.
     3. Luźno stojące pomniki, nagrobki, kapliczki, figury, krzyże, słupy graniczne, a także ruiny budowli i pomników.
     4. Wybitne pod względem estetycznym grupy budowli, dochowane na gruncie plany starych miast i dzielnic staromiejskich, ogrody ozdobne oraz aleje, sędziwe drzewa itp., a także pola bitewne, miejsca ważnych zdarzeń.
     5. Przedmioty ruchome: stalle, chrzcielnice, ołtarze, tablice pamiątkowe, szaty i naczynia obrzędowe, dzwony, rzeźby, obrazy, zbroje, miecze, broń palna, sztandary, arrasy, dywany, makaty, pasy, kilimy, hafty, koronki, ubiory, meble, sprzęty, naczynia, zegary, świeczniki, wyroby złotnicze oraz ze szkla, ceramika, kraty, okucia, zamki, godła, monety, pieczęcie, tłoki mennicze, druki, archiwalia, rękopisy, autografy, oprawy ksiąg, ludowe sprzęty domowe, wyroby przemysłu ludowego i inne.

     Oliwa leży na nadmorskiej równinie u podnóża stromych, ponad 100 m wysokich wzgórz morenowych. Od strony zachodniej zbiegają ku niej z wyżyny cztery drogi, z których najbardziej północna jest dawnym traktem pocztowym i do początku XIX w. główną arterią komunikacyjną prowadzącą z Pomorza Zachodniego do odległego od Oliwy o 9 km Gdańska. Wymienione drogi schodzą w dół czterema odrębny­mi dolinkami, towarzysząc płynącym po ich dnie bystrym potokom. Największy z nich - Potok Oliwski* - przyjmuje wody trzech pozostałych i przepłynąwszy następnie przez Oliwę oraz osady Przymorze i Jelitkowo wpada do Zatoki Gdańskiej.
     W miejscu jego wydobycia się z pomiędzy wzniesień na równinę założone zostało pod koniec XII w. opactwo cysterskie. Fundatorami klasztoru byli książęta pomorscy, którzy - według - tradycji klasztornej** - posiadali w miejscu, gdzie wznoszą się obecnie ruiny starego pałacu opackiego, własną siedzibę.

    * Ostatnio zwany Potokiem Jelitkowskim.
  ** Annales monasterii Ólivensis... curavit P. Czaplewski, Toruni 1916-1918, s. 17, pod rokiem 1579: "Item abbas [Kasper Jeszke] iussit aedificare pro residentia Dominorum abbatum domum principum, ubi consueverant habitare funda-tores huius monasterii".

     Podstawowym aktem fundacyjnym klasztoru miał być dokument wystawiony rzekomo przez księcia Sambora I w dniu 18.III.1178 r. i przyznający cystersom 7 wiosek oraz szereg ważnych przywilejów. Jednak dokument ten, znajdujący się obecnie w Państwowym Archiwum Wojewódzkim w. Gdańsku jest falsyfikatem sporządzonym w pier­wszej połowie XIII w. przez zakonników dla zastąpienia oryginału, który zniszczony został zapewne podczas napadu Prusów na Oliwę w 1226 r. Badania wykazały, że przy podrabianiu aktu fundacyjnego nie dopuszczono się świadomie żadnego fałszerstwa rzeczowego. Błęd­ną może być jedynie data 1178 r., gdyż dokument pierwotny powstał najprawdopodobniej w jakiś czas po przybyciu konwentu cysterskiego do Oliwy, które to przybycie, jak zgodnie wykazują różne źródła, nastąpiło niezawodnie w 1186 r. Bardziej prawdopodobna datą wystawienia dokumentu przez Sambora I byłby - jak wynika z najnowszych dociekań polskich badaczy - 2 lipiec 1188 r.
     Istnienie w tym czasie  O l i w y  oraz w jej sąsiedztwie 6 innych wiosek (Salcowitz, Clambowi, Sterkow, Stanowe, Gransowi, Sincimitz) jest dowodem, że cystersi nie przybyli do bezludnej okolicy - jak głosi legenda - lecz otrzymali ziemie od dawna zamieszkałe i w znacznym stopniu zagospodarowane. Potwierdzają to również liczne odkrycia archeologiczne na terenie Oliwy i jej sąsiedztwie. Odkrycia te dowodzą niezbicie, że miejscowość ta zamieszkana była nieprzerwanie przez tę samą ludność od ostatniego okresu epoki brązu (1000-800 lat przed n.e.).
     Darowizna Sambora oraz hojne późniejsze nadania na rzecz klasztoru doprowadziły przy znanej umiejętności gospodarowania cystersów do nagromadzenia znacznych zasobów materialnych, dzięki którym mogły być podjęte na szeroką skalę zakrojone prace budowlane. Prowadzono je też konsekwentnie przez kilka stuleci, tak że mimo powtarzających się wojennych zniszczeń klasztoru (Prusowie w 1226 i 1236, Krzyżacy w 1243, 1247, 1252, Husyci w 1433, gdańszczanie w 1577, Szwedzi w XVII w.) powstaje stopniowo duży zespół budynków mieszkalnych i gospodarczych, grupujących się w sąsiedztwie rozbudowanego w XIV wieku (po pożarze w 1350 r.) do wielkich rozmiarów kościoła.
     Ten ostatni a także i inne wnętrza klasztorne wyposażano parokrotnie w cenne dzieła sztuki. Z gotyckiego wystroju świątyni prawie nic się nie zachowało w Oliwie; znaleźć natomiast można znaczną ilość rzeźb, obrazów i różnego sprzętu kościelnego z epoki renesansu, baroku i rokoka. Dzieła te powstały głównie dzięki niektórym opatom, a także kilku fundatorom świeckim. Wśród opatów przodujące w tym względzie miejsce zajmują: Dawid Konarski (1589-1616), Jan Grabiński (1630-1638), Aleksander Kęsowski (1641-1647), Michał Hacki (1683-1703) i Jacek Rybiński (1740-1782). Na czoło świeckich fundatorów wybijają się spokrewnione z opatami pomorskie rody szlacheckie Kosów i Konarskich. Osobne stanowisko w galerii dobroczyńców klasztoru posiadają królowie polscy. Portrety ich, ufundowane przez opata Dawida Konarskiego w początkach XVII w., umieszczono na ścianach prezbiterium obok podobizn założycieli i pierwszych benefaktorów klasztoru - książąt pomorskich.
     Wykonawcami licznych dzieł sztuki zachowanych w kościele pocysterskim w Oliwie byli przeważnie mistrzowie gdańscy - rzeźbiarze, malarze, złotnicy, kurdybannicy i inni. Szereg obiektów należących do wyposażenia klasztoru, a głównie stojące w świątyni wspaniałe stalle oraz bogato rzeźbioną oprawę organową wykonali zakonnicy oliwscy. Dziełem zakonnika są również monumentalne organy, wykonane w drugiej połowie XVIII w.
     Konfiskata dóbr przez Fryderyka II po pierwszym rozbiorze i kasata klasztoru w 1831 r. nie tylko kończą dalszą rozbudowę klasztoru i jego wyposażanie, ale przynoszą powolną likwidację lub przebudowę szeregu budynków mieszkalnych i gospodarczych, a nadto zagrabienie dzieł sztuki z Pałacu Opackiego.
     Prócz zgrupowanego w sąsiedztwie góry Pachołek zespołu architektonicznego opactwa powstaje w Oliwie i w sąsiednich osadach, wzdłuż Potoku Oliwskiego, szereg budynków gospodarczych i mieszkalnych. Były to zakłady przemysłowe - kuźnice, wytwórnie prochu, papiernie, młyny zbożowe, olejarnie, folusze i inne. Budowę tych zakładów, nazywanych "młynami", zapoczątkowali - zapewne jeszcze w XII lub w początkach XIII w. - cystersi. Wielki jednak rozwój znanego oliwskiego przemysłu przypada na wiek XVI i głównie XVII, kiedy w rejonie Oliwy czynne są 23 zakłady, a w tym 13 lub 14 kuźnic żelaza, miedzi i stali. Zakłady te powstały w związku z potrzebami gospodarczymi pobliskiego Gdańska. Właścicielami większości młynów byli gdańscy kupcy. Wykupywali oni prawo budowania na gruncie klasztornym, a następnie spiętrzali wody potoku tamami i wznosili obok młyny; przy nich powstawały z kolei domki majstrów i czeladników a w niektórych punktach gospody. Wzdłuż całego niemal Potoku Oliwskiego i jego dopływów powstał wówczas łańcuch stawów, których woda stanowiła źródło energii poruszającej młyny.
     Przemysł oliwski upadł pod koniec XIX w. Pozostałością po nim są 3 młyny zbożowe oraz ruina czynnej do 1947 r. kuźnicy żelaza, 2 zabytkowe dworki, kilka budynków gospodarczych oraz stare, murowane domki przy dzisiejszej ul. Kwietnej; kiedyś mieściło się tu jedno z większych osiedli pracowników młynów. Zachowało się również kilkanaście stawów (z wodą lub osuszonych) oraz - zniszczone częściowo - tamy, przepusty i stawidła.
     Dalsze większe skupisko budynków powstało na południe od opactwa (obecnie ul. I Armii Polskiej [ul. Stary Rynek Oliwski]), w rejonie XV-wiecznej siedziby wójta klasztornego i zajazdu "Przed Klasztorem", zbudowanego pod koniec XVI w. Osiedle to przekształca się w XIX stuleciu na centrum handlowe całej Oliwy i taki charakter zachowuje do dzisiaj.
     W XVII w. zbudowane zostało w sąsiedztwie omawianej miejscowości osiedle gdańskich kupców. Składało się ono z ośmiu "dworów", usytuowanych wzdłuż starego traktu pocztowego (dziś ul. Polanki). Otoczone budynkami mieszkalnymi służby i gospodarczymi pałacyki wznoszone były przeważnie u wylotu dolinek wrzynających się między lesiste wzgórza. Każdy z dworków uzyskał stylową oprawę parkową. Zachowało się do dziś 5 mniej lub więcej przebudowanych pałacyków, pochodzących przeważnie z XVIII w. i kilka zdewastowanych założeń parkowych oraz pewna ilość budynków pomocniczych. Prócz wymienionych powstały jeszcze dworki na północny wschód od Oliwy, w rejonie drogi biegnącej niegdyś z Gdańska do Sopotu. W czasie ostatniej wojny uległy one zupełnemu zniszczeniu.
     Obecny zasięg Oliwy pochodzi z rozbudowy zapoczątkowanej w pierwszej połowie XIX w., najpierw wzdłuż zbudowanej około 1820 r. szosy z Gdańska do Sopotu (dziś ul. Grunwaldzka), a następnie w związ­ku z powstawaniem pod koniec XIX i w XX w. nowych ulic na po­łudnie i południowy wschód od opactwa. W 1926 r. Oliwę, będącą osiedlem głównie robotników, urzędników, emerytów i drobnych kupców, a od początku XX w. także miejscowością letniskową, włączono w obręb miasta Gdańska. Spośród setek budynków mieszkalnych, jakie powstały w ostatnich dziesiątkach lat w Oliwie, na wymienienie za­sługują jedynie niektóre budynki szkolne i nowy kościół gminy ewangelickiej (od 1945 r. objęty przez cystersów), poświęcony w 1920 r. W ostatnich latach zbudowano wzdłuż torów szereg drobnych zakła­dów przemysłowych, między Oliwą a Sopotem rozbudowuje się wielki ośrodek sportowy, a w rejonie ul. Polanki duże osiedle domków jed­norodzinnych.

     Ul. ABRAHAMA. Nr 27 i nr 34 - patrz: Dwory na Polankach - Dwór VI.
     Ul. I ARMII POLSKIEJ [ul. Stary Rynek Oliwski]. Nr 2 - dom z 1 poł. XIX w., parterowy, pięterko ze szczytem klasycystycznym. Nr 3 - przed domem granitowy słupek przedprożowy z 1739 r. Nr 4 - prawdopodobnie z XVIII w., gruntowinie przebudowany w poł. XIX w., w ścianie zachodniej drobna cegła holenderka. Nr 7 - dom z ok. 1600 r., dawny zajazd "Przed Klasztorem", gruntownie przebudowany w poł. XIX w., piętrowy, dach mansardowy. Nr 10 - budynek z poł. XIX w., w fasadzie widoczne gotyckie cegły porozbiórkowe. Nr 15 - patrz rozdział: Klasztorny Zespół Pocysterski - mury klasztorne, Dom Bramny. Nr 16 - przed domem granitowy słupek przedprożowy z 1728 r.
     Ul. ARMII RADZIECKIEJ [ul. Opata Jacka Rybińskiego]. Nr 1 - patrz: Szpital św. łazarza. Numery - 17, 18, 22, - naprzeciwko, po drugiej stronie ulicy fragmenty dawnego muru klasztornego - patrz: Klasztorny Zespół. Pocysterski, mury klasztorne. Nr 24 - dom z 1 poł. XIX w., parterowy, pięterko z klasycyzującym szczytem.
     Ul. BAŁTYCKA (dzielnica Jelitkowo). Najstarszy główny ciąg drożny dawnej wsi. W środku parterowe domki rybackie i chłopskie z poł. XIX w.
     Ul. BYTOWSKA. Nr 1 i nr 2 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr XIII i nr XIV. Nr 4 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr XV. Nr 5 (Nadleśnictwo) - patrz: Potok Oliwski - młyn nr XVIII.
     Ul. CYSTERSÓW. Nr 1 i nr 2 - budynki z ok. poł. XIX w., wzniesione z cegły porozbiórkowej, głównie gotyckiej (w miejscu dawnego folwarku klasztornego). Nr 13 - na północ od. szkoły fragment muru klasztornego, patrz: Klasztorny Zespół Pocysterski - mury klasztorne. Nr 15 - ruina Szafarni klasztornej, patrz: Klasztorny Zespół Pocysterski - Szafarnia. Nr 16 - spichrz poklasztorny, kościół pocysterski, klasztor - patrz: Klasztorny Zespół Pocysterski. Nr 16a - na bramce dwie bardkowe(?) drewniane kołatki.
     Ul. GRUNWALDZKA. Nr 482/484 - na wschodnich narożnikach parceli od strony chodnika dwa granitowe słupki przedprożowe z 1719 r. Nr 501 - dom z 1 poł. XIX w., parterowy, ryglowy, później przebudowany; koło domu (od północy) fragment granitowego słupka przedprożowego. Nr 508 - dom prawdopodobnie z 1 poł. XIX w., parterowy, częściowo przebudowany. Nr 511 - budynek z pocz. XIX w. o formach klasycystycanych, parterowy z pięterkiem. Nr 517 - przed domem kaplica św. Jana Nepomucena (przydrożna) z 2 poł. XVIII w., figury: M. Boskiej i św. Jana Nepomucena; tablice z napisami zniszczone. Nr 520 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr VI. Nr 524/526 - dom prawdopodobnie z pocz. XIX w., parterowy, później przebudowany. Nr 531 - dom prawdopodobnie z pocz. XIX w., parterowy, później przebudowany. Nr 533 - dom prawdopodobnie z ok. 1800 r., ryglowy, wypełnienie - glina, przebudowany; patrz także: Potok Oliwski - młyn nr V. Nr 535 - przy narożu granitowy słupek przedprożowy. Nr 537 - dawna zajezdnia tramwajów konnych z ok. 1870 r.; w narożu resztka granitowego słupka przedprożowego. Nr 575 - dom z 1 poł. XIX w., parterowy, bliźniak. Nr 579 - część północna budynku z 1 poł. XIX w. Nr 594 - dawna gospoda "Pod Drzewem Oliwnym" później "Mała Karczma", budynek prawdopodobnie z XVIII w., przebudowany w poł. XIX w.
     Ul. KARWINSKA. Nr 3 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr XXIII. Ul. KOSCIERSKA. Nr 10 - patrz: Potok Oliwski - młyny nr XXI i XXI.
     Ul. KWIETNA. Nr 21-23 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr XI. Nr 29 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr X. Nr 32-38 - mieszkania majstrów i czeladników młynów oliwskich; domki z końca XVIII lub z 1 poł. XIX w., parterowe, murowane lub ryglowe.
     Ul. OBROŃCÓW WESTERPLATTE. Nr 38 - budynek z 1 poł. XIX w., wzniesiony z cegieł gotyckich porozbiórkowych, parterowy.
     Ul. OPACKA. Nr 9 - dawna plebania ewangelicka z 1835 r. budynek parterowy, przebudowany w latach 1870 i 1906. Nr 12 - dworek klasycystyczny z końca XVIII w. z gankiem wspartym na 6 kolumnach, przebudowany w poł. XIX w.; w sieni na piętrze klasycystyczny kominek z piaskowca, pozostałe wyposażenie obu sieni mimo form historycznych - nowsze; na południowy zachód od dworku para granitowych słupków przedprożowych z 1715 r. (z monogramami), koło słupka z datą fragmenty kamieniarki z piaskowca; na południowy wschód od dworku barokowy, granitowy słupek przedprożowy bez daty; wokół dworku fragmenty starego założenia parkowego.
     Ul. PIASTOWSKA. W rejonie Liceum Pedagogicznego, na dawnej granicy między Przymorzem a Oliwą, stara sosna - jedna z trzech pozostałych po lesie wyciętym około 1870 r.
     Ul. POLANKI. Nr 4 - dom z pocz. XIX w., parterowy, wzniesiony częściowo z porozbiórkowej cegły gotyckiej. Nr 5 - dom wybudowany w 1933 r. przy częściowym wykorzystaniu murów starszego budynku wzniesionego z gotyckiej cegły porozbiórkowej; od północy budynek gospodarczy, ryglowy, wypełnienie z porozbiórkowej cegły gotyckiej, stan zły. Nr 10 - dom z 1 poł. XIX w. parterowy, drzwi do mieszkania nr 2 w klasycyzującej oprawie. Nr 57/58 - dawna gospoda "Pod Bia­łym Jagnięciem", budynek dzisiejszy z poł. XIX w.; na tyłach małe, nowsze założenie ogrodowe. Nr 117 - patrz: Dwory na Polankach - Dwór V. Nr 119-121 - patrz: Dwory na Polankach - Dwór IV. Nr 122 - patrz: Dwory na Polankach - Dwór III. Nr 124 - patrz: Dwory na Polankach - Dwór II. Nr 125 - patrz: Dwory na Polan­kach - Dwór I.
     Ul. POMORSKA. Nr 68 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr II. Nr 78 (róg ul. Chłopskiej) - dawna gospoda, budynek z 1 poł. XIX w. Nr 94 - patrz: Potok Oliwski - młyn nr IV.
     Ul. SPACEROWA. Nr 16 - zajazd, prawdopodobnie z pocz. XIX w., przebudowany i rozbudowany ok. poł. XIX w., parterowy z pięterkiem; przed domem para granitowych słupków przedprożowych, klasycyzujących - bez daty; druga para słupków granitowych z 1723 r. oraz jeden słupek granitowy z zatartą datą; od strony ul. Opackiej budynek z końca XVIII w., parterowy, ryglowy.
     Ul. WITA STWOSZA. Nr 23a - budynek wzniesiony w 1932 r., na budynku tym chorągiewka z datą 1594.

     MURY KLASZTORNE. P i e r ś c i e ń   z e w n ę t r z n y: Wzdłuż ul. Armii Radzieckiej [ul. Opata Jacka Rybińskiego], naprzeciwko posesji nr 17, 18 i 22 dwa odcinki muru z zachowanym częściowo wątkiem gotyckim, odcinek zachodni zakończony bramką. W przedłużeniu linii tego muru (za szeregiem nowych domów) gotycki  D o m  B r a m n y: piętrowy, murowany z przejazdem (łuk okrągły, ceglany, wsparty na 2 ociosanych głazach granitowych), 2 zegary słoneczne; szczyt wschodni dekorowany wnękami; we wnętrzu znajdowała się niegdyś kapliczka św. Bernarda. Z budynkiem tym łączy się biegnący wzdłuż ul. Cystersów fragment muru nowszego.
     Na północ od szkoły (ul. Cystersów 13) mur nowszy z gotyckich cegieł porozbiórkowych. P i e r ś c i e ń z e w n ę t r z n y: na wschód i na południe od klasztoru mur z zachowanymi częściowo strzelnicami, pra­wdopodobnie jeszcze z XIV w., niektóre fragmenty muru nowsze. Na wschód i północ od kościoła mur nowszy, prawdopodobnie z 1608 r., od wschodu na murze widoczne ślady malowanej architektury, w murze północnym strzelnice, w narożu północno-zachodnim występ w postaci uproszczonego bastionu.
     KOŚCIÓŁ POKLASZTORNY, pod wezwaniem Sw. Trójcy, od 1925 r. - katedra (ul. Cystersów 16). Obecnie jest to trójnawowa bazylika z transeptem, dziesięcioprzęsłowym korpusem zachodnim i sześcioprzęsłowym, zamkniętym trzema ścianami ośmioboku prezbiterium z obejściem. Wymiary wnętrza (kościoła: długość 97,6 m, szerokość 19,0 m, szerokość środkowej nawy 8,3 m, wysokość środkowej nawy 17,7 m. Nawa południowa korpusu zachodniego węższa od nawy północnej i krótsza od niej o 4 przęsła. Do nawy północnej są dobudowane: dzisiejsza kaplica Chrzcielna i kruchta. Od południa z nawy głównej bezpośredni dostęp do wtopionej w bryłę zabudowań poklasztornych kaplicy Mariackiej. Do południowego skrzydła obejścia jest dobudowana wieloboczna kaplica św. Krzyża. Przy fasadzie zachodniej dwie ośmioboczne wieże; w północnej wbudowana klatka schodowa prowadząca na emporę organową i poddasza. Do wieży południowej przylega mur dawnej fasady wschodniej rozebranego w XIX w. klasztornego browaru.
     Nawa północna, obejście i kaplica św. Krzyża są opięte prostymi przyporami; przyporami z łękami oporowymi opięta jest część wschodnia ściany południowej nawy głównej oraz dwa wschodnie naroża prezbiterium. Nawa główna, nawy boczne, transept, prezbiterium i obejście są zasklepione sklepieniami żebrowymi. Dotychczas stwierdzono istnie­nie i zbadano kryptę pod prezbiterium; prawdopodobnie istnieją dalsze krypty pod transeptem i korpusem zachodnim. Dolną część murów dwóch zachodnich przęseł prezbiterium stanowią ściany boczne małego oratorium z ok. 1200 r.; od strony naw obejścia (ambitu) zachowany cokół zewnętrzny, na ścianie południowej odsłonięty w 1956 r. przez inż. M. Kilarskiego ślad pierwotnego sklepienia, pod dachami obejścia widać lizeny, zbity fryz arkadkowy, pierwotne okna oraz ślad narożnej, południowej wieżyczki schodkowej.

     Transept (nawa poprzeczna) i cztery dzisiejsze wschodnie przęsła bazylikalnego korpusu zachodniego dobudowano z równoczesnym podwyższeniem prezbiterium w 1 poł. XIII w.; z tego okresu pochodzą m. in. filary krzyża z użyciem cegieł glazurowanych, filary arkad międzynawowych z półkolumienkami zwieńczonymi głowicami trapezowymi (Wpływ duński), być może sklepienia nawy południowej, nadbudowane później pierwotne szczyty transeptu: południowy z "opus spiccatum" (wpływ duński) i północny z zamurowaną rozetą, częściowo zamurowane arkady przejść do kaplic bliźnich we wschodniej ścianie transeptu, zamurowany portal transeptu północnego oraz fryzy arkadkowe pod pierwotnym gzymsem obu skrzydeł transeptu. Piąte i szóste przęsło korpusu zachodniego a także dwa dalsze przęsła prezbiterium pochodzą prawdopodobnie z 2 poł. XIII w.
     Z rozbudowy gotyckiej po 1350 r. pochodzą: 4 pozostałe przęsła nawy głównej wraz z wieżami zachodnimi, nawa północna, 2 - wschodnie przęsła prezbiterium, dzisiejsze obejście "wraz z południową kaplicą św. Krzyża (przebudowaną w XVIII w.), a także sklepienia nawy północnej, prezbiterium i obejścia wraz z dekoracyjnymi ceramicznymi wsporni­kami. Sklepienia nawy głównej i transeptu "wraz z malowanymi wspornikami w formie tarcz herbowych (herby fundatorów, dobrodziejów i opatów) zostały założone w 1582 r. Na chorągiewce wieńczącej sygnaturkę nad skrzyżowaniem naw - data 1610, a także herb opata Konarskiego; herb ten znajduje się również na chorągiewce sygnaturki transeptu południowego. Na chorągiewce wieńczącej sygnaturkę transeptu północnego data 1823 (remont?).
     Kaplica Mariacka ("Polska") wbudowana w zachodnie skrzydło klasztoru powstała w obecnej postaci w pocz. XVII w., podobnie jak i dzisiejsza kaplica Chrzcielna, z wystrojem z ok. poł. XVIII w. Schody do dormitorium w południowym transepcie, wraz z portalem - z 1636 r.
     W tym samym roku powstał marmurowy portal do zakrystii. Portal i okute drzwi (przejście do Pałacu Opackiego) w obejściu, koło kaplicy św. Krzyża - z XVII w. Empory organowe w nawie głównej i transepcie z 2 poł. XVIII w.
     Na obu wieżach zachodnich brak obecnie hełmów pochodzących prawdopodobnie z 1770 r. (data na chorągiewkach) - spalonych i zestrzelonych w 1945 r. Z wyjątkiem portalu z 1688 r. wystrój fasady zachodniej z 1771 r. (datą na kartuszu blaszanym w szczycie); dwa monogramy: IHS i MARIA (drzewo, stiuk?); dwa blaszane wazony rokokowe na szczycie; krzyż prosty, pozłacany. Na szczytach obu ramion transeptu dwie sylwety herbu Oliwy (blacha żelazna), resztki polichromii - XVIII w. Na szczycie dachu (prezbiterium krzyż ozdobny, gotycki; z ok. 1600 r. Ponad okrągłym oknem wschodnim prezbiterium, w polu zamurowanego okna gotyckiego relief w narzucie: herb Oliwy i gryf pomorski, Radwan-herb opata Rybińskiego z XVIII w. Kruchta północna z 1909 r.
     WYSTRÓJ KOŚCIOŁA. P ó ł n o c n a   n a w a   k o r p u s u   z a c h o d n i e g o. Rokokowe drzwiczki w wejściu na emporę organową. Przy zachodniej ścianie złączony z dwu, renesansowy grobowiec Kosów - opata Feliksa oraz Mikołaja z rodziną; na prostokątnej płycie klęczące postacie naturalnej wielkości Mikołaja (†1599), Justyny z Konarskich (†1631, siostry opata Dawida) oraz synów: Andrzeja (†1618) i Janka (†1581). Wyżej, na marmurowej nadbudowie, w alabastrowym reliefie Feliks Kos (†1618), opat pelpliński pod figurą Ukrzyżowanego. Figury, herby na płycie i cokole (8 + 2) - polichromowany piaskowiec. Kolumny, cokół z płyt z napisami (jedna rozbita) - marmur. Uchodzi za dzieło Wilhelma van der Blocka z ok. 1620 r.
     Obok, w posadzce, płyta nagrobna z napisem i datami 1597 i 1668 r.; dalej podobne z lat 1597, 1655 (Alberta Maksińskiego - herb Pilawa), 1673, przed kratą - mnicha Adama Foleinowicza, "Polonusa z Kalisza".
     W drugim przęśle (licząc od zachodu) I ołtarz Wszystkich Sw. fund. opata A. Kęsowskiego (herb Poraj) z 1653 r., marmur i alabaster - fig. boczne Veritas i Religio, płaskorzeźby, putta, ozdoby barokowe. Obraz gł. "Koronacja N.P. Marii" - na desce, w kształcie serca, przypomina dzieło H. Hana z gł. ołtarza w Pelplinie. W nasadzie podłużny obraz na blasze - święci: Jan Chrzciciel, Bernard, papież Aleksander. Na drewnianej podstawce pod lichtarze namalowana Pieta - XVIII w. Antepediurn z kurdybanu: Przed ołtarzem robna z 1602 r. i ława z 1670 r. - na przedniej ścianie 2 stare malowidła. W poprzek nawy krata żelazna - rekonstrukcja, oryginalne pręty skrajne. Za nią płyta nagrobna 2 mnichów - z 1602 r. i Szymona Mieczkowskiego, "Polonusa" - z 1674 r.
     Żelazna krata z XVIII w. zamyka kaplicę Chrzcielną; wnętrze: ściany i rokokowy ołtarz pokryte stiukiem barwnym; w ołtarzu płaskorzeźby (św. Jana Nepomucena i w nasadzie św. Barbary) oraz fig. boczne św. Floriana i św. Wacława, stiuk biały. Na drewnianym stropie w kształcie kolebki i nad wejściem malowidła. Data wystroju: 1745 w napisie na południowej ścianie. W posadzce płyta nagrobna Jerzego Konopackiego (†1650) i Anny z Konarskich (†1646). Drewniana chrzcielnica z XVIII w.
     Następna płyta w nawie, mnicha, z 1604 r.; dalsza w 4. przęśle 4-herbowa (Rola, Poraj, Ogończyk, Pelikan) z napisem "Tu szlachetney Zophiei z Swieein" itd. - z 1648 r.
     II ołtarz św. Szczepana z 1649 r., fund. opata Kęsowskiego; gł. Obraz dzieło gdańszczanina A. Sprengla, malarza z kręgu Rembrandta. Po bokach alabastrowe fig. św. Dionizego i Wincentego, w cokole płasko­rzeźby Tomasza z Cant. i Wawrzyńca. W nasadzie owalny obraz na blasze "Rzeź niewiniątek". Krucyfiks z kości słoniowej na podstawie z alabastru. Antepedium z kurdybanu.
     Na filarze 4. od zachodu, na granicy części gotyckiej i romańskiej, ozdobny napis gotycką minuskułą na pamiątkę poświęcenia w 1350 r. rozbudowanego, po pożarze kościoła. Między 5. i 6. przęsłem płyta nagrobna z płaskorzeźbami Feliksa Konarskiego, brata opata Dawida (†1609) i żony Eufrozyny z Sokołowskich (†1606). Przed ołtarzykiem M.B. Częstochowskiej lichtarz cynowy z XVIII w. ze stemplem herbowym.
     III ołtarz św. Michała Arch., fund. opata M. A. Hackiego, obraz Mi­chała Probenera; w nasadzie tondo z symboliką (napis) Trójcy św. na płótnie. Antepedium z kurdybanu - XVII w. Między 7. i 8. przęsłem płyta (wmurowana w ścianę) z 1657 r. zakonnicy Karawackiej. Dalej (przed ołtarzem) płyta z herbem, napis zatarty.
     IV ołtarz św. Antoniego, barok, ok. poł. XVII w., obraz na płótnie nowszy; w nasadzie figurki 3 zakonników. Antepedium z kurdybanu. Fund. legatem z 1638 r. wdowy po wójcie klasztornym Piotrze Ericu; jego prawdopodobnie płyta z herbem przed ołtarzem.
     V ołtarz Najśw. Sakramentu, fund. opata Kęsowskiego z 1663 r., alabastrowy ornament barokowy, fig. 2 kapłanów Starego Zakonu z symbolami Ofiary Bezkrwawej i płaskorzeźby w cokole - św. św. Klary i Barbary z Najśw. Sakramentem. Obraz gł. na desce: św. Bernard z Najśw. Sakramentem; w predelii Pascha i Wieczerza Pańska (oba na blasze); w nasadzie 2 figurki świętych (Julianny, z Lütt. i Tomasza z Akw.) i malowane w układzie kolistym, na desce, przedstawienia 7 Sakramentów. Antepedium z kurdybanu.
     T r a n s e p t, ramię p ó ł n o c n e. Dawny gł. ołtarz św. Trójcy, renesansowy, z drzewa dębowego, fund. Rafała Kosa z 1606 r.; wystrój malarski gdańszczanina Wolfganga Spoerera, odnowiony w 1903 r.; w tym miejscu od 1688 r. Na drewnianej predelii malowidło pochodu z Arką Przymierza; Wyżej usytuowane pełnofiguralne przedstawienie św. Trójcy, które może być zasłonięte 2 skrzydłami bocznymi (nawiązanie do tryptyków gotyckich), obracalnymi wokół kolumn. Na skrzydłach płaskorzeźby: "Narodzenie", "Zmartwychwstanie", "Wniebowstąpienie" i "Zesłanie Ducha św."; na rewersach 4 Ewengeliści. Za skrzydłami ma lowane we wnękach drewnianych Ecclesia i Religio. Po bokach ołtarza fig. Piotra i Pawła. Druga kondygnacja: fig. M. Boskiej z Dzieciątkiem; na ruchomych skrzydłach. "Zwiastowanie", z boków fig. Mojżesza i Ja­ na Chrzciciela. W nasadzie postać mnicha (fundator? św. Bernard?) z kolumną. W zwieńczeniu grupa Ukrzyżowania. Nadto liczne aniołki z narzędziami Męki Pańskiej, bogata ornamentyka na kolumnach i belkowaniu, herby Kosów i Konarskich.
     Przy północnej ścianie marmurowy ołtarz Zwiastowania M. Boskiej z 1635 r. fund. opata Jana Grabińskiego. 3 obrazy na desce: gł. "Zwia­stowanie", predella "Wygnanie z Raju", nasada "Sw. Trójca"; cokół - płaskorzeźba świętego, drugiej brak. W nasadzie fig. św. Franciszka, Ksawerego i polskich świętych: Kazimierza i Stanisława Kostki.
     Naprzeciw ołtarza św. Trójcy 4-miejscowa ława renesansowa z ok. 1600 r. fund. opata Konarskiego; w zapieckach płaskorzeźby 4 Doktorów Kościoła; bogata ornamentyka. Wyżej empora dla śpiewaków z XVIII w.; na 11 obramionych polach parapetu malowane sceny muzyczne ze Starego i Nowego Testamentu. Barokowe ornamenty płaskorzeźby na podziałach pól parapetu.
     W posadzce płyta nagrobna opatów: (braci) Jana Grabińskiego (†1638) i Aleksandra (†1639) - herb Pomian. Przed stallami ustawiony. srebrny feretron, dzieło Berendta Jantzena z 1788 r. W srebrnej oprawie 2 obrazy malowane na płótnie: M. Boskiej i Anioła. Podobny feretron w gł. ołtarzu kościoła cystersów w Oliwie.
     Przed balaskami płyta nagrobna opata Jacka Rybińskiego (†1782); ocalała tylko część mosiężnej inkrustacji (5 liter, 3 sztabki) i herb Radwan.
     O b e j ś c i e. Bogato rzeźbiony, renesansowy portal przed schodami na poddasze, drzwi zdobne płaskim ornamentem.
     I ołtarz 4 Doktorów Kościoła Zach. - fig. boczne z alabastru fund. opata Kęsowskiego (herb) z 1645 r. 3 obrazy na drzewie: gł. "Nawiedze­nie", predella "Jezus 12-letni w świątyni", górny "Chrystus". Antepedium z kurdybanu. Przed ołtarzem płyta nagrobna z 1691 r.
     II ołtarz 4 Ewengelistów (symbole rzeźbione na bocznych skrzydłach) fund. opata Hackiego, którego herb malowany na obrazie na desce "Boże Narodzenie". Antepedium z kurdybanu.
     III ołtarz Trzech Króli fund. opata Kęsowskiego z 1647 r. (herb). Gł. obraz "Pokłon Trzech Króli" na desce; górny "Jezus w ubóstwie stajenki i w glorii niebieskiej"; fig. Dawida i Izajasza proroka, wyżej bis­kupi Dawid i Henryk. W cokole 2 płaskorzeźby męczennków. Podstaw­ka i krucyfiks z XVIII w.; antepedium - kurdyban.
     IV ołtarz Przemienienia Pańskiego fund. opata Hackiego (herb), obraz gł. na drzewie "Przemienienie", w nasadzie "Ukrzyżowanie" i 4 święci; krucyfiks drewniany z XVIII w. (?), 2 cynowe lichtarze z 1713 r.
     Na północno-wschodnim narożniku wewnętrznej ściany fragment zakrytego pobiałami starego napisu gotycką literą; podobne malowane na ściainie najpisy przy pozostałych narożach czekają na odsłonięcie i zbadanie.
     V ołtarz św. Andrzeja fund. opata Trebnica (†1630); obrazy: gł. na drzewie "Pojmanie P. Jezusa", predella "Chrystus w Ogrójcu", w nasadzie małe tondo na drzewie "Modlitwa Chrystusa"; mały żelazny kru­cyfiks - empire.
     VI ołtarz z obrazem na drzewie "Jezus przed Piłatem", fund. opata Hackiego (herb) - XVII w. W nasadzie obraz na płótnie "Chrystus" (na tęczy i kuli ziemskiej) i 4 męczennicy.
     VII ołtarz św. Piotra i Pawła fund. opata Trebnica (herb Poraj), XVII w.; alabastrowe figury tych apostołów i w nasadzie apostołów Szymona i Judy Tadeusza. 2 obrazy na drzewie: główny - "Biczowa­nie", górny "M. Boska Bolesna". W predelli 2 alabastrowe płaskorzeźby "Zaparcie się św. Piotra", w cokołach 2 opaci.
     VIII ołtarz Cierniem Ukoronowania (obraz gł. na płótnie) fund. opata Hackiego, koniec XVII w.; obraz górny (płótno) "Chwała świętym". Drewniany krucyfiks z XVIII w.
     IX ołtarz św. Weroniki (obraz gł. na drzewie), fund. opata Kęsowskiego z 1646 r.; obraz w predelli - pochód skazańców na śmierć krzyżo­wą. W nasadzie kolisty obraz (na desce) św. Urszuli (?) oraz 2 figury Katarzyny i Barbary (brak trzeciej - Małgorzaty).
     Kaplica św. Krzyża (opacka); w wejściu u szczytu schodów żelazna krata z ok. poł. XVIII w. Wnętrze owalne w rzucie, nakryte eliptyczną kopułką z latarnią. Wystrój: ściany, kolumny, pilastry (s t i u k i  b a r w n e), płaskorzeźby (M. Boska, św. Jacek), lustra, 2 postumenty. Nad ołtarzem grupa Ukrzyżowania - 6. figur z białego stiuku. Mensę zakrywa grób Chrystusa (fig. z gipsu). W krypcie pod kaplicą grób opa­ta Trebnica: Naprzeciwko kaplicy w obejściu brzydko pomalowany konfesjonał z XVIII w.; na drzwiczkach płaskorzeźba "Zaparcie się św. Piotra".
     X ołtarz św. Wojciecha i św. Krzyża, fund. rodziny Bruchman z Braniewa - 1674 r.; bogata płaskorzeźba z ąlabastru, patronowie fundatorów - św. Wawrzyniec i Regina; nadto Bóg Ojciec i 6 fig. alabastrowych (Piotr, Andrzej, Helana, Ludgarda, Weronika i Wojciech). Obok baldachim bogato haftowany, z datą 1716 i herbem klasztoru.
     XI ołtarz Zmartwychwstania (św. Jama Chrzciciela), fund. opata Kęsowskiego z 1645 r.; obraz gł. na desce nowszy lub przemalowany. 4 fig. alabastrowe, Anioł Gabriel, Zachariasz, św. Anna i Elżbieta, 1 płaskorzeźba św. Jana Chrzciciela, 2 płaskorzeźby medaliony - Chrystus i M. Boska; antepedium z kurdybanu, krucyfiks z 1862 r. - fig. nowsza.
     Grobowiec książąt pomorskich z czarnego marmuru, fund. opata Da­wida Konarskiego z 1615 r., przeniesiony tu z prezbiterium w 1910 r.(?). Na grobowcu napis i herb książąt (Gryf). Naprzeciw na ścianie renesan­sowa tablica poświęcona pamięci pierwszego opata oliwskiego Ditharda; napis powtórzony ze starszego malowanego na ścianie (pod tablicą drew­nianą) z dodaniem sceny wprowadzenia konwentu do kościoła przez księcia pomorskiego (1186) i herbu Oliwy. Obok renesansowe epitafium Reimholda Heidensteina (†1620), historyka Stefana Batorego i jego żony; ich 2 malowane herby, 2 portrety (warsztat H. Hana), "Ukrzyżowanie", 4 owalne scenki wskrzeszeń, napis.
     XII ołtarz św. Marcina, fund. opata Kęsowiskiego 1644 r., 2 obrazy na desce: gł. "Wniebowzięcie", w predelli "Jezus i apostołowie", w nasadzie 2 fig. alabastrowe (św. Robert i św. Jacek) i grupa ze św. Marcinem na koniu. Tuż przy arkadzie przejścia do transeptu nagrobek w kształcie obelisku z popiersiem zmarłego w 1737 r. podkomorzego J. Hiilsena, dłuta gdańskiego rzeźbiarza Meissnera z 1760 r. Po drugiej stronie mały baldachim z XVII w. Prócz wymienionych w nawie północnej i obejściu znajdują się następujące zabytki: 11 ław dwusiedzeniowych z wysokimi zapleckami, bogato rzeźbionych (na 10 napisy łacińskie) z pocz. XVII w. (1612?); 23 małe płyty nagrobne mnichów z napisami i datami - głównie z poł. XVII w. i 2 z XVIII w.; wśród nazwisk: Michał Powalski, †1642 (brat jego "nobilis Cassubita"), Miko­łaj Potulicki †1647 (krewniak Wejherów), Kazimierz Bautzendorf-Kęsowski †1645 (krewniak opata). W ścianie obejścia i nawy północnej 9 drzwiczek zamykających schowki zdobionych motywami o formach renesansowych; 11 obrazów religijnych różnej wielkości, barokowych i późniejszych, m.i. 2 duże prostokątne fund. Hackiego i wcześniejszy (ołtarzowy?) "Naigrawanie".
     T r a n s e p t, ramię p o ł u d n i o w e. Marmurowy ołtarz św. Jó­zefa (obraz górny), fund. opata Grabińskiego z 1636 r. Obraz gł. "Wręczenie kluczy", w predelli "Chrystus i Piotr na jeziorze". 5 figur i 2 płaskorzeźby z alabastru; antepedium z kurdybanu. Na wschodniej ścianie marmurowe lawatorium z 1635 r. Na poręczy schodów do dormitarza stoi rzeźbiona z drzewa postać mnicha (może jeden z dwu ustawionych w 1636 r.). W nadprożu portalu (1636 r.) schodów polichromowane płaskorzeźby św. Piotra i herb. Grabińskiego Pomian. Drzwi do dormitorium ze zdobieniami renesansowymi; nad nimi napis gotycki odkryty w 1956 r. Nad ołtarzem na ścianie zespół zegarowy - tarcza i poniżej anioł, poruszany mechanizmem zegara przed sygnaturką (ok. 1600?). Nad tarczą zegarową bogata płaskorzeźba, św. Trójcy w oprawie owalu i gwiazdy (1 ćwierć XVII w.). Przy ścianie zachodniej małe organy (rokokowy prospekt z 2 fig. aniołów i grupą Dawida); na parapecie empory 11 malowideł (epizody z życia świętych) - XVIII w. Emporę podpierają 2 sztaby, na których rokokowe zdobienia z żelaznej blachy. Na wschodniej ścianie obraz "Wniebowstąpienie" - XVII w.
     N a w a   p o ł u d n i o w a. Na pierwszym od wschodu filarze renesansowa tablica z napisem o głodzie w 1217 r. Na południowej ścianie obrazy (płótno) z postaciami 12 apostołów (1 poł. XVIII w.). W skrajnych przęsłach nawy przejścia do krużganku; drzwi, okucia i zamki z XVII w. Przy drzwiach zachodnich na ścianie epitafium pierwszego biskupa gdańskiego O’Rourke, †1942; w posadzce płyta nagrobna z napi­sem "nobilis Salomon Zutorziczki obyt. ... (zmarł) 1598". Na zachodniej ścianie stara rzeźba Chrystusa na krzyżu.
     S k r z y ż o w a n i e   t r a n s e p t u  z nawą główną. W posadzce 3 ozdobne, inkrustowane mosiądzem płyty nagrobne opatów: od strony południowej K.B. Dąbrowskiego z 1722 r., następna Dawida Konarskiego (†1616 r.) i koło ambony opata Michała Konarskiego z 1641 r. część inkrustacji "wykruszona (w płycie Dąbrowskiego brak 23 liter, w płycie D. Konarskiego pozostało 9 liter), reszta zagrożona. Pożądane wyjęcie cenniejszych płyt z posadzki i wmurowanie w ściany naw. Na środku duża płyta zamykająca kryptę z prochami książąt pomorskich. Na południowo-wschodnim filarze skrzyżowania, nad płytą D. Konarskiego drewniane, renesansowe epitafium tego opata z jego portretem oraz napisem i 7 obrazami Męki Pańskiej. Wyżej epitafium z 1587 r. opata Kaspra Geschkaw (Jeszke z Jeżewa), †1584 r.; w scenie "Sądu Ostatecznego" jego klęcząca postać. Po przeciwnej stronie, przy północno-zachodmm filarze skrzyżowania, rokokowa ambona fund. opata Jacka Rybińskiego - XVIII w.; na niej pozłacane reliefy ze scenami z życia św. Bernarda, baldachim ambony z bogatą rzeźbą figuralną (4 symbole ewengelistów, fig. Chrystusa, anioł).
     P r e z b i t e r i u m. Monumentalna barokowa nastawa ołtarza: 14 kamiennych, półkolem ustawionych kolumn podtrzymuje belkowanie i umieszczone ponad nim stiukowe niebo z osadzonym centralnie kolistym witrażem św. Trójcy (dzieło artystki Baudouin de Courtenay z 1948 r.). Na obłokach liczne rzeźby (stiuk) przedstawiające Chrystusa, Dawida, Mojżesza i kilkanaście innych postaci oraz ok. 150 alabastrowych główek anielskich i 2 putta. W ujęciu kolumn duży obraz Andrzeja Stecha: Maria i Bernard - patronowie i orędownicy klasztoru oliwskiego. Sklepienie nad ołtarzem zdobne 4 reliefami gryfów i ornamentami oddzielone jest stiukową kotarą podtrzymywaną przez parę aniołków; pod sklepieniem Michał Archanioł. Całość fund. opata M. Hackiego (herby) z 1688 r. Na ołtarzu tabernakulum ze srebrnymi ściankami, 6 wysokich lichtarzy z brązu, 2 rokokowe relikwiarze ze srebra. Obok ołtarza 2 wysokie lichtarze i na postumentach (drewnianych) 2 pulpity mosiężne, 3 tablice (kanony) w rokokowej oprawie. W północnej ścianie barokowe tabernakulum z ozdobną kratą - schyłek XVII w.
     Przy obu ścianach prezbiterium dwupoziomowe stalle dębowe z 1604 r. fund. D. Konarskiego; bogata płaskorzeźba z ornamentem renesansowym plastyką figuralną. Poza stallami na ścianach zakryte pobiałą (w 1833 r.) wielkie malowidła: "Raj" i "Triumf Kościoła", prawdopodobnie z końca XVII w. W środku prezbiterium srebrna lampa; na brzuścu 12 powtórzeń Chrztu w Jordanie. W posadzce na środku prezbiterium płyta zamykająca wejście do krypty; na niej 4 mosiężne koliste uchwyty i płaskorzeźba (symbol śmierci).
     Krypta z XVII w. (data 1691 na ścianie wewnątrz); w jej części środ­kowej nowsze trumny zakonników, m.i. dwu ostatnich opatów - Hohenzollernów; pod ołtarzem stos kości zebranych tutaj spod całego prezbiterium w czasie budowy krypty. W zachodniej części prezbiterium na obu ścianach renesansowe malowidła z XVI w.; na północnej ścianie wyobrażenia 5 książąt pomorskich - Subisława, Sambora I, Mszczuja I, Świętopełka II i Mszczuja II; na południowej króla Przemyśla II, Wacława II Czeskiego, Władysława Łokietka, Waldemara Brandenb. Winricha von Kniprode i króla Kazimierza Jagiellończyka. Niektóre portrety, a zwłaszcza książąt Świętopełka II i Mszczuja II uszkodzone; pod portretami herby i podpisy. Podobne portrety (rzekome dzieło Hana) w identycznym układzie, ujęte bogatą renesansową oprawą, fund. opata Dawida Konarskiego zawieszono w 1613 r. na pierwotnych dodając portret króla Stefana Batorego po stronie północnej i Zygmunta III Wazy po stronie południowej. Pod portretami książąt pomorskich obraz ze sceną chrztu Subisława i 2 tablice głoszące zasługi fundatorów. Po drugiej stro­nie obraz z przedstawieniem napadu Prusów w 1226 r., 2 tablice - jedna wymienia 8 napadów na klasztor, druga sławi Kazimierza Jagiellończyka. Wszystkie portrety z oprawą i tablice zdjęte w 1956 r. dla konserwacji. Zabezpieczone zostaną również portrety na ścianie. W ścianie południowej, tuż nad posadzką marmurowa tablica francuskiego oficera Ferdynanda Imercourt poległego w 1807 r. pod Gdańskiem. U wejścia do prezbiterium po stronie południowej tron opacki z 1730 r. fund. opata Zaleskiego (herb Godziemba). Po przeciwnej stronie, poza wejściem na ambonę, pozosta­łość po palenisku do węgla dla kadzielnic: ażurowa miedziana osłona zdjęta wraz z kominem w 1956 r.
     N a w a   g ł ó w n a. Od strony zachodniej rokokowe organy fund. opata Jacka Rybińskiego, wykonane w 2 poł. XVIII w. przez zakonnika, brata Michała (Wulffa), później parokrotnie przerabiane. Zachowany rokokowy prospekt z licznymi rzeźbami, dzieło 2 mnichów cystersów. Na architektonicznej drewnianej oprawie piszczałek prócz rokokowych ornamentów rozmieszczono ok. 30 różnej wielkości figur anielskich i 4 pary aniołów (większość zmechanizowana i "współgrająca" z organami).
     Pod emporą organów drewniana ścianka z trojgiem drzwi, całość bogato dekorowana rokokowym ornamentem (2 pot. XVIII w.). Ta drewniana obudowa kryje górną część wewnętrznego marmurowego portalu z czasów opata Hackiego; hertb jego, insygnia, inicjały i data 1688 wpleciona w ażurowy ornament na zamku drzwi zewnętrznych z XVII-wiecznymi okuciami. Na filarach empory organowej 2 cynowe kropielnice. Przy północnym filarze płyta (rozbita) z 1680 r. - napis "musicus". W poprzek kościoła krata żelazna z pocz. (?) XVII w.; część środkowa uzupełniona. Obok kraty, przy północnym filarze nawy płyta nagrobna z 1650 (30?) r. Nieco dalej ku wschodowi, na środku kościoła płyta nagrobna, opata pelplińskiego Feliksa Kosa z 1618 r. (wikariusz generalny cystersów, sekretarz królewski). Mosiężna inkrustacja (herb Kos, napisy - pozostało 10 - 13 liter), sztaby zdekompletowane. Dalej 5 dużych płyt nagrobnych z herbami, napisy zatarte.
     Na ścianach obrazy w starych ramach: 7 dużych owalnych fund. opata Hackiego (herby) - cykl Maryjny (Zwiastowanie, Narodzenie, Wniebowzięcie, Koronacja, Królowa Apostołów, Męczenników, Dziewic, Wyznawców); 6 dużych prostokątnych - 2 Zbawiciela, 2 Marii, św. Benedykta, Bernarda; (prawdopod. z 1615 r.); 10 małych prostokątnych wizerunków apostołów z pocz. (?) XVII w. W środku nawy 16-ramienny pająk mosiężny z 1769 r. Na zachód od wejścia do kaplicy Mariackiej skarbonka z barokową tablicą i obrazem na płótnie: św. Trójca i więźniowie; napis niemiecki, łaciński i polski: "Weyrzey Panie na ciężkości więźniów" i 2 inne; drugi, starszy obraz na papierze, tempera. Na ścianach nawy 14 malowanych stacji Męki Pańskiej pędzla artyski Baudouin de Courtertay z 1948 r.
     K a p l i c a  M a r i a c k a (Polska). W 2 przejściach z nawy głównej renesansowa krata żelazna, fund. opata D. Konarskiego (herb) z ok. 1612 r. (?). W kaplicy marmurowy ołtarz z 1681 r., alabastrowe ozdoby, polichromowany herb Oliwy i 5 fig.; górny otoraz na desce - św. Stanisław, z 1681 r.; gł. - Maria, malował Fugiel z Monachium w 1910 r.; poprzedni: kopia z Raffaela, malował Sy z Gdańska w 1845 r. (w domu parafialnym); pierwotny "Naigrawanie" - prawdopodobnie ten w ambicie, przypisywany Stechowi. Przy ołtarzu na ścianie 2 barokowe obrazy: "Zdjęcie z krzyża" wg Rubensa i "Ukrzyżowanie"*. Przy zachodnim wejściu stara kropielnica. Srebrna lampa wieczna z XVIII w. Pająk wenecki z XIX w. Reszta wyposażenia kaplicy: pseudobarokowa ambona. Pieta, balaski, postumenty, drzwi, polichromia i inne z pocz. XX w.

   * Ten ostatni przeniesiony w marcu 1957 r. do refektarza.

     D z w o n y. Z kilku dzwonów pozostało i znajduje się obecnie na wieżach kościoła jedynie trzy: na wieży środkowej dzwon fund. opata Jaina Grabińskiego (herb, inicjały) z 1637 r., ulany przez Gerharda Benningka w Gdańsku, przelany (w Gescher) w 1922 r.; relief - św. Jan Chrzciciel. Na wieży południowej dzwon fund. opata Adama Trefonica (herb Poraj) z 1619 r., Gerda Benninga z Gdańska; reliefy - herb, św. Robert. Trzeci - mały sygnarek zegarowy.
     Prócz wymienionych obiektów znajdują się w skarbcu haftowane szaty, srebrne naczynia jak: kielichy, monstrancje itp.
     KLASZTOR (ul. Cystersów 16). Obecnie siedziba Kurii Biskupiej i Urzędu Parafialnego. Zachowane trzy skrzydła klasztorne dowiązujące do transeptu kościoła i kaplicy Mariackiej, ujmujące czworoboczny wirydarz, otoczony dookoła krużgankiem, po stronie północnej przyległym do kościoła. Skrzydło wschodnie pochodzi prawdopodobnie jeszcze z XIII w., pozostałe wraz z krużgankiem są późniejsze - XIV-XV w., później wielokrotnie przebudowywane. Pod skrzydłem zachodnim znajdują się sklepiane piwnice gotyckie.
     Z a k r y s t i a. Pierwotnie dwa oddzielne pomieszczenia połączone ze sobą około 1900 r.; sklepienia przypuszczalnie jeszcze z XIII w. Wzdłuż ścian stare szafy oraz boazeria. Drzwi między zakrystią i transeptem okute, stary zamek.
     K a p i t u l a r z. Sklepienie gotyckie wsparte na dwóch kolumnach posiadających wczesnogotyckie bazy i na konsolach (wspornikach) ściennych; pomiędzy dwoma ostrołucznymi okrągłe okno z profilowanymi gotyckimi ościeżami. W ścianie przeciwległej zachowany bogato profilowany portal gotycki, od strony krużganka obudowany drewnianym - barokowym. Po obu stronach portalu ślady po zamurowanych przeźroczach. Ceramiczna posadzka. W kapitularzu mieszczą się dwie renesansowe stalle fund. Dawida Kowarskiego (1589-1616); polichromowane, z płaskorzeźbionymi przedstawieniami 4 ewangelistów w zapieckach. Na ścianach 4 małe rzeźby aniołków, prawdopodobnie pozostałość po bogat­szym wystroju sali. Dwa portrety, na ścianie północnej opata Adama Trebnica (1617-1630), choć "vera effigies", malowany prawdopodobnie dopiero w 1680 r. Na południe od kapitularza sklepione krzyżowo przejście do ogrodu; od strony krużganku profilowany portal gotycki z żelazną kratą z pocz. XVII w. (? - jak w kaplicy Mariackiej), od ogrodu barokowy portal z piaskowca z kamienną figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem, fund. opata Kęsowskiego (1641 -1667). W przejściu na ścianie zakryty pobiałami napis gotycką minuskułą z barwnymi początkowymi majuskułami.
     Na południe od przejścia do ogrodu, po obu stronach schodów prowadzących na piętro do dormitorium, c e l e k a r c e r u, a dalej niewielka narożna s a l a  b r a c i (konwentu) dostępna niegdyś z przedłużonego w kierunku południowym wschodniego skrzydła krużganku; cele sklepione kolebką ostrołuczną, sala - sklepieniami krzyżowymi, na których zachowana pod pobiałą dawna polichromia z XVI (?) w.
     Większą część skrzydła południowego zajmuje r e f e k t a r z, którego renesansowe sklepienie i kolumny pochodzą z lat 1593-94; sklepienia wykonał mistrz gdański Bartłomiej Piper; część sklepień nad środkową kolumną z 1866 r.; stara posadzka ceramiczna. Dębowe boazerie refek­tarza pochodzą z końca XVI w. i z tego czasu ambona lektora. Nad boazerią znajduje się fryz portretowy z 50 portretami opatów oliwskich; niektórym opatom, począwszy od opata Schlieffa (1549 - 59), mogły być nadane rysy odpowiadające rzeczywistości. Wyżej malowane na ścianach obrazy z życia św. Bernarda, a koło okien wyobrażenia "dobrych uczynków". Pas fryzu przerywają ozdobne wsporniki renesansowe, polichromowane, na tarczach malowane herby fundatorów odbudowy sali w 1594 r.; na jednym, po stronie wschodniej, orzeł polski i inicjały Zygmunta III, króla Polski i Szwecji. W refektarzu ponadto znajduje się drewniany barokowy stół z marmurową płytą; na stole tym miał być podpisany pokój oliwski; stół przeniesiono tutaj z komnaty pokoju oliwskiego w 1948 r. W refektarzu pomieszczono chwilowo odnawiane obrazy fundatorów i dobrodziejów z prezbiterium katedry, a także szereg innych obrazów z kościołów gdańskich, m. in. obraz z ołtarza głównego kościoła św. Brygidy.
     W przejściu z krużganku do refektarza portal z piaskowca z 1 poł. XVII w. przeniesiony tutaj w 1689 r., prawdopodobnie z głównego wejścia do kościoła. Od strony wirydarza, po drugiej stronie krużganku, znajduje się gotyckie l a w a t o r i u m  o wyglądzie kaplicy, ze sklepieniami gwiaździstymi; w posadzce kamienna podstawa wodotrysku; w wejściu z krużganku żelazna krata z ok. 1600 r. W narożu południowo-zachodnim całkowicie przebudowane pomieszczenia kuchenne oraz tzw. s a l a  p o k o j u (obecnie biblioteka), gdzie miał być podpisany w 1660 r. pokój oliwski. Do sali pokoju prowadzi z krużganku mały prosty portal gotycki. Wewnątrz, nad drzwiami barokowymi, półplastyczna rzeźba jeźdźca w stroju szwedzkim. Na południowej ścianie marmurowa tablica z 1679 r. ku chwale róży herbowej (Poraj) Kęsowskich (pokój podpisano za opata Aleksandra Kęsowskiego); wyżej malowany na ścianie widok Oliwy i Gdańska oraz wojskowych obozów: polskiego i szwedzkiego, a także napis pochwalny dla Oliwy i fiołków (Viola), dających ojczyźnie kojący pokój w 1660 r. Pozostały wystrój malarski z 1910 r. Oprócz starego księgozbioru znajdują się tutaj przejściowo fragmenty wyposażenia z kościołów gdańskich. Na północ od sali pokoju sień zasklepiona dwoma przęsłami sklepień gwiaździstych, od strony krużganku bogato profilowany portal gotycki. Na południe od sali pokoju przebudowane pomieszczenia parafii, na północ od sieni - również przebudowane pomieszczenia K u r i i  B i s k u p i e j.
     W klatce schodowej tych pomieszczeń lampa wieczna z mosiądzu, ażurowa, trybowana. Wykonał ją Jan Beigendorf w 1720 r.



     KRUŻGANKI posiadają sklepienia krzyżowe wsparte na dekoracyjnych konsolach, stiukowych w skrzydłach króżganku północnego i wschodniego, ceramicznych po stronie południowej i zachodniej; w kluczach sklepień skrzydła wschodniego 5 ozdobnych zworników (jeden silnie uszkodzony). W skrzydle wschodnim bogato rzeźbiony barokowy portal z XVII w. osłaniający gotyckie wejście do kapitularza, płaskorzeźby postaci świętych: Alberyka i Stefana. W skrzydle zachodnim renesansowy drewniany portal u zejścia do piwnicy. Dwa wielkie marmurowe portale prowadzące z północnego skrzydła krużganku do kościoła, fund. opata Kęsowskiego (herby), na zachodnim data 1660; figury alabastrowe, w zachodnim Matka Boska, we wschodnim - Chrystus. Koło portalu wschodniego czarna tablica marmurowa tego samego fundatora z napisem informującym o zawarciu pokoju oliwskiego w dniu 3 maja 1660 r. W północnym krużganku fresk "Ukrzyżowanie", dzieło Wolfganga Spoerera z 1593 r., fund. leśniczego lasów oliwskich Tomasza Jeszke, niewłaściwie odnowiony. W ściennych wnękach krużganków znajduje się 19 wielkich płócien z 1749 r.. pędzla malarza Wenzla. Nad gotyckim przejściem na schody do dormitarza owalny obraz na desce ze św. Bernardem, XVII w.; oprawa obrazu i portalu malowane na ścianie (kartusz, symbole Męki Pańskiej), XVIII w. W posadzce 23 płyty nagrobne mnichów, z XVII w. Pomieszczenie piętra całkowicie przebudowane: na ścianach dawnego dormitarza, w skrzydle wschodnim pozostałości starych polichromii; na ścianie południowej transeptu "Ukrzyżowanie", na południowej szczytowej św. Bernard (zniszczony kominem c. o.) i św. Benedykt. Szczyt południowy skrzydła wschodniego z 1613 r. W korytarzu I p. skrzydła wschodniego, koło wejścia na schody trainspetu, wąska szafa z XVIII w. ozdobiona dwoma rysunkami malowanymi złotem.
     W  o g r o d z i e  p r z y k l a s z t o r n y m  zachowane koryto Potoku Oliwskiego przepływającego niegdyś pod częścią gospodarczą budynków klasztornych. Koło obejścia kościoła leży fragment płyty nagrobnej mnicha, XVII w. Z budynków gospodarczych klasztoru zachowały się, choć przebudowane, dwa: spichrz klasztorny i szafarnia - południowe i zachodnie skrzydła zamkniętej pierwotnie, czworobocznej obudowy dziedzińca gospodarczego, zachowanego w zarysie do dziś, w formie zieleńca na zachód od Kurii i Plebanii. Brak dziś skrzydła północnego - browaru, który wiązał szafarnię z frontem kościoła.
     SPICHRZ KLASZTORNY (ul. Cystersów 16). Prawdopodobnie jeszcze z XIV w.; od strony południowej ślady zamurowanych strzelnic (?). Przebudowany przed wojną całkowicie na dom parafialny (ok. 1933 r.). Wewnątrz, nad sienią piętra, drewniany strop z malowidłami z XVII w. przeniesiony tu znad refektarza (dawna szatnia, w XIX w. biblioteka), z okazji przebudowy spichrza i więźby dachowej nad refektarzem.
     SZAFARNIA (ul. Cystersów 15). Przypuszczalnie z XV w.; budynek pierwotnie dłuższy ku północy, dwukondygnacjowy, później nieco podwyższony. Wnętrze niemal całkowicie przebudowane w czasach późniejszych, jedynie w parterze, w części południowej, zachowała się sala ze sklepieniami gotyckimi wspartymi na 1 filarze. Na ścianach ślady dawnych, obecnie zamurowanych gotyckich otworów okiennych i portalowych. Nad oknami parteru od strony wschodniej ślady gotyckiego fryzu. Spalona w 1945 r. Odgruzowanie i zabezpieczenie murów zewnętrznych w 1956 r. Budynkowi, a zwłaszcza szczytowi południowemu oraz sklepieniom grozi jednak nadal zniszczenie.
     STAJNIA (na północ od spichrza opackiego, po drugiej stronie potoku). Budynek z XVIII w., parterowy, obecnie składnica muzealna. Z cenniejszych przedmiotów znajdują się tutaj: XIX-wieczny tramwaj konny, staropolskie sanki, wczesnośredniowieczna łódź dłubana i cztery łodzie klepkowe z tego samego okresu, fragmenty wyposażenia wnętrz Katusza Głównego oraz gdańskich kościołów (np. prospekt organów kościoła św. Jana). Na zachód od stajni znajduje się dawny, obecnie zupełnie zaniedbany ogród botaniczny. Mieszczą ;się tutaj obecnie: 1) jedyny zachowany jeszcze wiatrak - pompa odwadniająca - z Żuław, odnowiony i przeniesiony tutaj w 1933 r., 2) stary kierat, 3) schowana pod daszkiem osłaniającym ten kierat wczesnośredniowieczna łódź dłubana.
     SPICHRZ OPACKI. Budynek trzykondygnacyjny, wzniesiony z porozbiórkowych cegieł gotyckich w miejscu dwóch spichrzów wcześniejszych, znanych z ikonografii. Nad wejściem kartusz herbowy opata Zaleskiego z datą 1723, ta sama data i herb Godziemba na obu chorągiewkach wieńczących dach. Obecnie w spichrzu mieści się składnica muzealna. Z cenniejszych obiektów przechowywanych tutaj należy wymienić gotycką figurę Chrystusa z elbląskiego "Ukrzyżowania" (Jana van Mattena, ok. 1410), boazerie i malowidła z Dworu Artusa, boazerie z Domu Uphagena (Długa 12) oraz odlewy gipsowe kamieniarki fasady Domu Speimana ("Złota Kamienica", Długi Targ 41); są tutaj też liczne fragmenty wyposażenia wnętrz gdańskich kościołów. Wszystkie te obiekty wymagają jak najszybszej konserwacji. Od strony północnej koło spichrza zostały zgromadzone fragmenty kamieniarki nieznanego pochodzenia, przeważnie rokokowe. Między spichrzem a murem otaczającym kościół wznosi się murowana barokowa brama.
     PAŁAC OPACKI (w parku). Stary (skrzydło wschodnie) pochodzą­cy przypuszczalnie dopiero z XV w., pierwotnie parterowy, później podwyższony o piętro, wielokrotnie przebudowywany, spalony w 1945 r.; piwnice gotyckie, sklepione krzyżowo, grożą zawaleniem. Nowy (skrzydło południowe), zbudowany prawdopodobnie w latach 1754-1756 (w miejscu wcześniejszego budynku parterowego) przez opata Jacka Rybińskiego, od 1926 r. muzeum historyczne ziemi gdańskiej. Spalony w 1945 r., ściana wewnętrzna części zachodniej runęła w 1956 r. Budynek piętrowy, podpiwniczony, wzniesiony częściowo z porozbiórkowych cegieł gotyckich; obie fasady ozdobione sztukateriami rokokowymi, od strony południowej w oknach przyziemia i na balkonie kraty żelazne o formach rokokowych; od strony północnej kamienny portal wejściowy z ozdobną rokokową kratą żelazną w nadświetlu splecioną z inicjałów opata Rybińskiego. W narożu sieni południowej kamienny kominek rokokowy oraz płyta żeliwna* z rokokowymi ornamentami. Nad sienią południową pokój m u z y c z n y z rokokowymi sztukateriami (w znacznym stopniu zachowanymi). W części zachodniej budynku trzy żelazne stare lufy armatnie*.

   * Płyta i 2 lufy znajdują się obecnie koło Spichrza Opackiego.

     PARK POOPACKI (obecnie im. Adama Mickiewicza). Część południowo-zachodnia urządzona w poł. XVIII w. staraniem opata Rybińskiego, rokokowa. Część północno-wschodnia z końca XVIII w. urządzona została w stylu angielskim. Poza licznymi okazami nieraz bardzo starych, rzadkich drzew i krzewów zachowany został tutaj dawny układ założenia ogrodowego, troskliwie pielęgnowane trawniki, kwietniki, strzyżone aleje, 4 stawy, wodospad, półkoliste groty szeptów, a w części północnej 2 zadrzewione, sztuczne pagórki. Palmiarnia i cieplarnia, jakkolwiek później przebudowane, w zasadzie pochodzą jeszcze z XVIII w. Część zachodnia palmiarni dobudowana w 1954 r. W sąsiedztwie palmiarni - ogród skal­ny założony w okresie międzywojennym. W ostatnich latach założono na wschód od palmiarni duży ogród botaniczny.

     N a w a   g ł ó w n a  pochodzi może z pocz. XIV lub nawet jeszcze z końca XIII w. Podbudowa wieży oraz nawa boczna przypuszczalnie z XV w. Od strony południowej pod gzymsem resztki fryzu, może jeszcze gotyckiego. Po zniszczeniach w 1577 r. nawa odbudowana ok. 1600 r. Wieża pochodzi prawdopodobnie z 1709 r. (data na chorągiewce, na której nadto herb i inicjały opatów D. Konarskiego i K. Dąbrowskiego). Wew­nątrz strop ozdobiony sztukatorami o formach rokokowych; rokokowy kartusz widnieje też na szczycie wschodnim. W latach 1879-1882 totalny remont; z tego czasu pochodzi m. in. k r u c h t a  zachodnia. We wnętrzu rokokowy ołtarz drewniany; obraz gł. (płótno) - Chrystus, sygnowany: L. Sy (malarz gdański) 1853 r. Obraz w nasadzie "Zmartwych­wstanie", pod nim na rokokowym drewnianym kartuszu "Adam i Ewa" (oba XVIII w.). Na ołtarzu 4 cynowe lichtarze - XVIII w.; antepedium - haftowana tkanina (XIX w.). Ambona drewniana, rokokowa, pokryta złoconymi reliefami (XVIII w.); u wejścia portalik z drzwiczkami. W po­sadzce kościoła 6 płyt nagrobnych, w tym 4 z herbami; począwszy od wschodu: Stephan Kroiesky, † 1702; Johan von der Lind, "króla polskiego najlepszy pułkownik", herb, † 1646; obok schodów na organy płyta z 1640 r. (?), dalej z 1743 r., następna (zatarta) z herbem i dalsza z jele­niem w herbie. Drzwi do zakrystii z okuciem żelaznym (XVIII w.). Drzwi wejściowe z XVIII w., piękny zamek z trybowanymi okuciami rokokowymi. Przy kościele stary cmentarz, używany do 1832 r. Na cmentarzu klasycystyczny nagrobek kamienny z 1799 r., przed nim płyta nagrobkowa z 1834 r. między 2 słupkami przedprożowyrni z 1729 r. Wśród krzewów uszkodzony nagrobek z 1788 r. Na nowym cmentarzu pomiędzy ulicami: Opacką i Czyżewskiego liczne nagrobki z polskimi nazwiskami i polskimi napisami, pochodzące sprzed 1945 r. Na grobie wybitnego działacza krajoznawcy, zmarłego w 1951 r. Jana Kilarskiego kapliczka z oryginalną ludową rzeźbą Ukrzyżowanego. Na krzyżu stojącym w końcu głównej alei stara figura Chrystusa.

     (Ul. Armii Radzieckiej [ul. Opata Jacka Rybińskiego] 1). Wzniesiony w ok, 1660 r. przez opata Kęsowskiego z dawnego gotyckiego. Budynek parterowy, wewnątrz korytarz poprzeczny, z którego jest dostęp do 8 pokoików. Na osi głównej mała kapliczka, w której znajduje się ołtarzyk drewniany z 1743 r.; płaskorzeźba św. Bernarda, 5 fig. drewnianych - 2 święci. N. M. Panna, putta. Płaskorzeźbione ozdoby roślinne w stylu rokoka. Obrazy: 2 więk­sze - św. Trójca (na desce) z XVII w. i święci Joachim i Anna (na płótnie, z końca XVII w.?). 3 małe obrazki na płótnie o charakterze ludowym, z wizerunkami świętych. Haft barwny na jedwabiu z wyobrażeniem Koronacji N. M. Panny; tarcza kapy z XVII w. (?).
     Wszystkie pomieszczenia sklepione. Nad wejściem od północy tabliczka z datą 1742 (remont), nad nią ślad po obrazie przedstawiającym św. Łazarza. Stare okucia drzwi wejściowych. Od południa przylega do budynku ogródek, otoczony starym murem barokowym. Szpital pełni swą funkcję nieprzerwanie po dzień dzisiejszy.

     DWÓR I. (Polanki nr 125). Budynek główny z końca XVIII w., klasycystyczny, piętrowy, z przodu i z tyłu kolumnowe ganki, kolumny zdobią też sień. Drzwi wejściowe oraz szereg drzwi wewnętrznych o formach klasycystycznych. Od północy piętrowy budynek oficyny, również jeszcze z XVIII w. wraz z przyległym doń skrzydłem partero­wym, które przykrywa mansardowy dach. Wokół dworu założenie parkowe, liczne stare drzewa, m.in. stary dąb 300-letni oraz dwie aleje lipowe. Od wschodu dwa małe stawy, od zachodu duży staw, obok strzelnica. Przy ulicy klasycystyczny murowany pawilon ogrodowy z uszkodzonym (brak jednej kolumny) drewnianym portykiem od strony parku.
     DWÓR II. (Polanki nr 124). Przed wojną przytułek dla starców. Budynek główny z końca XVIII w., klasycystyczny, piętrowy. W stylowej sieni na osi budynku klasycystyczny kominek. W przyległej do sieni od północy owalnej sali bardzo bogate sztukaterie. Spośród budynków gospodarczych i oficyn należy wymienić następujące, pochodzące przypuszczalnie jeszcze z XVIII w.: dwa piętrowe budynki północne, budynek zachodni ryglowy z dobudowanym później murowanym frontem o formach klasycystycznych oraz w narożu poludniowo-zachodnim: budynek piętrowy, później poważnie rozbudowany i przebudowany. Od południowego wschodu dawna kaplica cmentarna z 1 poł. XIX w. Zabudowania dworu otoczone resztkami pięknego niegdyś parku. Od zachodu pozostałości trzech stawów. Przy ulicy w części południowo-wschodniej murek i trzy ściany XVIII-wiecznego pawilonu ogrodowego, rozebranego przed paru laty.
     DWÓR III. (Polanki nr 122). W latach 1784 - 1794 własność rodziny Schopenhauerów. W 1788 r. urodził się tutaj znany filozof Artur Schopenhauer. Budynek północny z końca XVIII w. W parterze zachowany dawny układ pomieszczeń. Okiennice oraz odrzwia o formach klasycystycznych. Na sufitach zachowane klasycystyczne sztukaterie. Zachodnia część budynku nowsza, z 2 poł. XIX w. Budynek południo­wy z pocz. XIX w., wzniesiony w miejscu budynku starszego, piętrowy z klasycystycznym tympanonem, później mocno przebudowany. Na górze, za budynkiem południowym, klasycystyczny piętrowy pawilon parkowy. Na północ od dworu, na zboczu wzgórza, widokowa grota XVIII-wieczna z podłogą ułożoną z kości zwierzęcych (baranich?). Dokoła dworu założenie parkowe i starodrzew. Od zachodu dwa stawy.
     DWÓR IV. (Polanki 119-121). Budynek główny prawdopodobnie jeszcze z XVIII w., piętrowy, trójskrzydłowy, później rozbudowany i przebudowany. Dokoła duże założenie parkowe z licznymi alejami. W części północnej ciąg czterech stawów. Na południowo-wschodnim skraju ogrodu ryglowy domek ogrodnika, parterowy, prawdopodobnie pochodzący jeszcze z XVIII w.
     DWÓR V. (Polanki 117). Budynek południowy prawdopodobnie z 2 poł. XVIII w., piętrowy, dach mansardowy z rokokowym szczytem pięterka i lukarnami. Przed wejściem dwa kamienne barokowe słupki przedprożowe (?). Wewnętrz klatka schodowa i drzwi o formach rokokowych. Budynek północny z pocz. XIX w., piętrowy, z klasycystycznym gankiem na kolumnach. W sali przyziemia przy ścianach aż 16 półkolumn, na suficie klasycystyczne dekoracje stiukowe. Na piętrze ozdobny salon z narożnymi wnękami i kopulastym sufitem; boazerie i drzwi o formach klasycystycznych. Wokół budynków fragmenty założenia parkowego ze starodrzewem i stawem.
     DWÓR VI. (Ul. Abrahama 27 i 34). Właściwy budynek dworu znajdował się pomiędzy dwoma stawami, których ślady są widoczne na północny zachód od ul. Abrahama. Nr 27 - budynek z 2 poł. XVIII w., przebudowany w XIX w., parterowy, wzniesiony z drobnej cegły holenderki. U wejścia rokokowy portal z piaskowca. Nr 34 - budynek gosnodarczy, prawdopodobnie z 1762 r., parterowy, murowany z drobnej cegły holenderki. Wnętrze całkowicie przebudowane. Na ścianach reszt­ki klasycystycznego boniowania. Klasycystyczny szczyt pięterka. Obok dawny budynek gospodarczy, ryglowy z klasycystycznymi drzwiami wejściowymi.
     DWÓR VII. Dojście alejami: główną od strony ul. Polanki i boczną od ul. Abrahama. Wszystkie budynki całkowicie zniszczone. Z resztek piwnicy i cegieł można wnosić, że budynek główny pochodził jeszcze z XVIII w. Wokół resztki założenia parkowego, starodrzew.

     D w ó r  C z e r w o n y, zniszczony w 1945 r. Wnosząc z gruzów można przypuszczać, że budynek główny pochodził z XVIII w. Widoczne resztki założenia parkowego, stawek, kilka starych drzew. D w ó r  C z a r n y, zniszczony w 1945 r.; resztki założenia parkowego. D w ó r  B i a ł y, zniszczony w 1945 r. Wnosząc z gruzów obszernego założenia należy mniemać, że niektóre budynki pochodziły przynajmniej z XVIII w. D w ó r K r ó l e w s k i, zniszczony w 1945 r. Wymienione dwory (dawniej przynależne do Zaspy) leżą w rejonie drogi, która zapewne od wieków prowadziła z Gdańska do Przymorza i następnie do Sopotu.

     MŁYN I (Jelitkowo) - czynny tu od 1609 r. jako młyn do mielenia kości, później tartak, papiernia, kuźnica i w końcu młyn zbożowy. Budynek rozebrano po 1945 r. Zachowana tama, przepust i duży staw koło pętli tramwajowej. Wokół stawu kilka starych drzew.
     MŁYN II (Przymorze). W 1540 r. młyn zbożowy i tartak, później kuźnica stali, papiernia, folusz, młyn zbożowy i znów tartak. Zachowany staw (spuszczony), tama, przepust i ślad drugiego. Drugi staw w parku otoczonym z trzech stron głębokim, suchym rowem. W północno-wschodnim narożniku parku piętrowy, murowany dwuizbowy pawilon parkowy (obecnie mieszkanie) pokryty mansardowym dachem, z XVIII w. Przed budynkiem hotelu robotniczego (ul. Pomorska 63a) 2 granitowe kule z przedproża.
     MŁYN III. Niegdyś prawdopodobnie 2 zakłady - młyn do kory i kuźnica miedzi, później folusz i młyn zbożowy. Zachowała się tama, osuszony staw i 2 przepusty. Obok w narożniku ulic Chłopskiej i Pomorskiej dom nr 78 z 1 poł. XIX w. - dawna karczma przy głównej drodze z Gdańska do Sopotu.
     MŁYN IV. W 1591 r. kuźnica, później kaszarnia, olejarnia, w XIX w. fabryka karabinów, odlewnia żelaza i fabryka maszyn. Od 1883 r. młyn zbożowy, obecnie czynny, poruszamy wodą i elektrycznością; w zarządzie ZSCh. Budynek ryglowy z 2 poł. XIX w. Zachowana tama, staw i 2 przepusty (jeden w 1956 r. przebudowany). W dziedzińcu dwa domki z 1 poł. XIX w., jeden ryglowy. W ścianie budynku gospodarczego wmurowana kamienna płaskorzeźba głowy w koronie. W pobliżu młyna, przy ul. Pomorskiej 94, dom parterowy, ryglowy z 1 poł. XIX w., zachodni szczyt nowszy; stan budynku b. zły.
     MŁYN V. Przy szosie, po zachodniej jej stronie. W XVI w. kuźnica później młyn prochowy, młyn kory i od 1826 r. młyn zbożowy, obecnie w zarządzie Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Zachowany staw, tama i 2 przepusty. Budynek z pocz. XX w. Młyn poruszany wodą i prądem elektrycznym.
     MŁYN VI. Przy szosie, po zachodniej jej stronie. W XVI w. kuźnica, później olejarnią, tartak, młyn zbożowy, czynny jeszcze w 1938 r.; obecnie zamieniony na magazyn. Zachowany staw z wysepka w środku (dostępną od strony Ogrodu Botanicznego), tama i przepust. Obok (ul. Grunwaldzka 520) dom parterowy, murowany, drzwi i klatka schodowa klasycyzujące, z poł. XIX w.
     MŁYN VII. Czynny był prawdopodobnie w miejscu dzisiejszego wodospadu w parku, jako wytwórnia drutu. Zachowany staw i tama.
     MŁYN VIII. Najstarszy oliwski młyn, czynny być może już w XII w. jako młyn zbożowy; spalił się w 1817 r. Zachowana tama i osuszony, wielki staw (obecnie sad) u podnóża góry Pachołek, na południowy wschód od ul. Opackiej, oraz koryto potoku w dawnym ogrodzie konwentu.
     MŁYN IX. Przy ul. Spacerowej 18. Najstarsza wzmianka z 1594 r. Był tu wówczas folusz. Od 1613 r. do dziś młyn zbożowy, poruszany obecnie wodą lub elektrycznością, w zarządzie Bydgoskich Zakładów Młynarskich. Budynek 4-kondygnacjowy z XIX w., parter być może starszy; przebudowany i rozbudowany. Zachowany wielki staw. Tama i 2 przepusty.
     MŁYN X. Czynny już w XVI w. jako kuźnica żelaza, później młyn zbożowy. Zachowana tama, przepusty, duży staw i prawdopodobnie budynek młyna. Obok dom (ul. Kwietna 29), wewnątrz drzwi klasycyzujące. Przed domem 2 słupki rokokowe i stare, żelazne poręcze schodów. W 1953 r. przy remoncie zabrano 2 płyty przedprożowe. Dom prawdopodobnie z XVIII w., przebudowany w poł. XIX w.
     MŁYN XI. Koło domów nr nr 21, 22, 23 przy ul. Kwietnej. W 1598 r. kuźnica, czynna do 1873 r. Zachował się osuszony staw, tama, resztki przepustu i fundamentów młyna. Dom nr 21 częściowo mieszkalny, częściowo gospodarczy, parterowy, ryglowy, z pocz. XIX w. Domek par­terowy nr 22 z drobnej cegły - XVIII w., formy klasycystyczne, od północy szczycik. Dom nr 23 z 1873 r., przed wojną nosił żartobliwą nazwę "zameczek mormonów".
     MŁYN XII. Powyżej młyna XI miał się znajdować już w XVI w. młyn prochowy, czynny jeszcze w XIX w. jako zbożowy, rozebrany ok. 1840 r. Wyraźnych śladów brak, zaznacza się w terenie zarys stawu w odległości kilkudziesięciu metrów od drogi biegnącej koło kuźnicy.
     MŁYN XIII*. Największy zakład nad Potokiem Oliwskim, wymieniony w 1597 r. jako kuźnica i czynny do 1947 r. Obecnie opuszczony i zupełnie zdewastowany. Zachowane całe urządzenie - 3 kota wodne, 2 młoty, 2 kowadła, 2 wały z zaczepami, 2 zrujnowane piece, przepusty, tama i wielki staw. Obok (ul. Bytowska 1) dworek piętro­wy z końca XVIII w., przebudowany, na parterze rokokowe drzwi.

    * W 1957 r. przejęty przez Muzeum Techniczne NOT w Warszwaie.

     MŁYN XIV. W pobliżu kuźnicy, przy ujściu małego potoczka do wielkiego stawu kuźniczego, podłużny, osuszony stawek ze zniszczonym obetonowanym przepustem. Tu pracowała druga kuźnica, zamieniona na młyn zbożowy, czynny jeszcze pod koniec XIX w. Obok (ul. Bytowska 2) domek ryglowy o założeniu kwadratowym, być może jeszcze z XVIII w., podobonie stary choć mocno przebudowany budynek gospo­darczy; stan obu budynków zły.
     MŁYN XV. Zachowany staw, tama i przepust. Obok (ul. Bytowska 4), piętrowy dworek murowany z mansardowym dachem, XVIII w., nieco przebudowany. Od strony szczytów nowsze przybudówki werandowe przedwojennej gospody. Wewnątrz rokokowa rzeźbiona klatka schodowa i szereg XVIII-wiecanych drzwi. Od tyłu przyniesione tu z innego budynku odrzwia kasycystyczne. W kilku pomieszczeniach na piętrze, powstałych z przerobienia z dużego salonu, rokokowe sztukaterie, ostatnio przez obecnego właściciela w przedsionku pomalowane. W podwórzu ryglowy spichrz oraz stajnia (2 lukarny, szczyty ryglowe) - może jeszcze z XVIII w. Stodoła z 1802 r. (data na belce nadproża) - piękny kształt dachu krytego starannie gontem; stan budynków b. zły. Po drugiej stronie potoku stara ryglowa chata, mieszkanie majstrów i czeladników młyna.
     MŁYN XVI. Zachował się jedynie osuszony staw i częściowo zniszczona tama. W miejscu młyna wybudowano ostatnio tartak poruszany prądem elektrycznym.
     MŁYN XVII. Koło nowego domku przy lesie zachował się osuszony stawek, tama, i 2 przepusty.
     MŁYN XVIII. W Dolinie Radości (nazwa ta występuje już w 1648 r.) koło Nadleśnictwa zachowana tama i spuszczony staw.
     MŁYN XIX. Powyżej Nadleśnictwa, prawdopodobnie w miejscu gdzie droga przecina w poprzek Dolinę Radości. Teren zmieniony w związku z urządzeniem tu w 1873 r. hodowli ryb.
     MŁYN XX. Powyżej fermy lisów zachowany mały stawek i tama z fabryczki fornieru.
     Na zachód, ok. 600 kroków od fermy lisów, powyżej drogi do Klukowa, w lesie ogromny, rozłupany głaz narzutowy "Diabelski Kamień".
     Rejon Doliny Radości należał do rozległej majętności sekretarza królewskiego Jerzego Wachschlägera (1682 - 1708), a następnie do Wejhera (1708-1761).
     MŁYN XXI. Przy drodze do Owczarni nad małym potoczkiem, dopływem Potoku Oliwskiego. Od XVI w. był tu młyn prochowy, czynny do 1882 r. Doprowadzono tu sztucznym kanałem jeszcze jeden potoczek z sąsiedniej doliny. Zachował się osuszony staw, przerwana tama, i zniszczony przepust. Budynek młyna ryglowy, piętrowy, z XIX w., przerobiony na budynek mieszkalny. W sąsiedztwie parterowy domek murowany z ok. 1800 r.; obydwa domy - ul. Kościerska 10. Na zachód od drogi łączącej młyn XXI z młynem XV jeszcze ok. 1800 r. znajdował się staw, obecnie osuszony; śladów tamy i młyna brak.
     MŁYN XXII. Kilkaset kroków powyżej młyna XXI osuszony staw i przerwana tama. Pracował tu folusz, wzmiankowany jeszcze w 1879 r.
     MŁYN XXIII. Tak zwany "Krzaczasty Młyn". W 1598 r. kuźnica miedzi, później, w XVIII w., młyn prochowy, a następnie zbożowy. Zachowany wielki staw, 2 przepusty i ryglowy budynek poniżej tamy (XIX w.). Obok murowany dworek z 1 poł. XIX w. (ul. Karwinska 3).

     P a c h o ł e k  (101 m n.p.m.) przy zbiegu ulic Opackiej i Spacerowej. Na wzgórzu ruina wieży widokowej zbudowanej w 1882 r. na miejscu wcześniejszej, drewnianej, z 1798 r. Wzgórze to wraz z kilku sąsiednimi wchodzi w obręb leśnego założenia parkowego. Na najbliższym znajduje się granitowy pomnik z 1889 r. (bez tablic i napisów), a na następnym ruina pomnika z głazów narzutowych, na których stał dawniej krzyż. Pomnik ten wzniesiono na polecenie opata-comandatariusza Józefa Hohenzollerna, który od 1803-1836 r. administrował opactwem oliwskim.

Die ältere Chronik von Oliva und die Schrtfttajeln von Oliva, wyd. T. Hirsch, "Script, Rerum Pruss.", I. Leipzig 1861.
Annales monasterii Olivensis ord. Cist. aetate posteriores, our. P. Czaplewski, ,.Fontes", 20. Toruń 1916-1919.
A r k e  B.: Glettkau und Konradshammer, "Danziger Zeitung" 1906, nr 458.
A r k e  B.: Neuere Chronik von Oliva, "Olivaer Nachrićhten" 1904.
B a e d e k e r  G.: Chronologische Notizen aus der Baugeschichte des Klosters Oliva. Danzig 1879.
C a r s t e n  A.: Das Schloss in Oliva und seine Gartenanlage, "Ostd. Monasthefte" 1924, nr 5.
Die Chroniken von Oliva und Bruchstücke älterer Chroniken, wyd. T. Hirsch "Script. Rerum Pruss.", V. Leipzig 1874.
D e n e k e  F.: Die grosse Orgel in Oliva, ihr Bau und Verfall sowie ihre Restauration... Danzig 1865.
D r o s t  W.: Danziger Malerei... Berlin 1938.
D u n s b y  F.: Danzig, Marienburg, Oliva, Zoppot. Historical and descriptive. Danzig 1910.
F a b i a n i - M a d e y s k a  I.: Odwiedziny Gdańska w XIX w. Gdańsk 1957.
Festschrift zum 750 jährigen Jubilädum des Klosters Oliva, wyd. C. Lange. Danzig 1928.
F i s c h e r  F.: Bauküstlerisches aus dem Kloster Oliva, "Ostd. Monatshefte", 1924, nr 5.
Fontes Olivenses, wyd. W. Kętrzyński, "Mon. Poloniae hist." VI. 1893.
F r o t s c h e r  G.: Die Erneuerung der grossen Orgel im Dom zu Oliva, "Ostd. Monatshefte" 1935, nr 16.
H e i s e  B.: Oliva, "Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen", H. 2. Danzig 1885.
H i r s c h  T.: Beiträge zur Geschichte westpreussischer Kunstbauten, t. I - Das Kloster Oliva. "Progr. Städt. Gymn." Danzig 1850.
H i r s c h  T.: Das Kloster Oliva, "N. Preuss. Prov. Bl.". t. X 1850.
K e m p n e r  W.: Die Inschriften des Klosters Oliva, "Progr. Gymn. Neustadt in Westpr." 1893.
K e y s e r  E.: Die Abtei und das Schloss in Oliva, "Weichselland", R. 37 1938, H. 4.
K e y s e r  E.: Die Geschichte des Klosters Oliva, "Ostd. Monatshefte" 1924, nr 5.
K e y s e r  E.: Olwaer Siudien. "Zeitschrift des Westpr. G. V." R. 66 1926 i R. 68 1928.
K e y s e r  E.: Das Schloss Oliva. Danzig 1928.
K e y s e r  E.: Zur Baugeschichte des Schlosses Olwa, "Weichselland" R. 38 1939, nr 3.
K ę t r z y ń s k i  W.: Kronika Oliwska i exordium ordinis cruciferorum, "Przewodnik nauk. i liter." 1890.
K i l a r s k i  J.: Gdańsk miasto nasze. Kraków 1947.
K r e t z s c h m e r  J. C: Geschichte und Beschreibung der Cisterzienser-Ąbtei Oliva. Danzig 1847.
K r u s z y ń s k i  T.: Stary Gdańsk i historia jego sztuki. Kraków 1912.
K r u s z y ń s k i  T.: Sztuka i przemysł artystyczny, "Gdańsk przeszłość teraźniejszość". Lwów 1928.
L a k o w i t z  K.: Der Schlossgarlen in Oliva. Danzig 1929.
Die Landgemeinde Oliva bis zu ihrer Eingemeindung nach Danzig im Jahre 1926, "Danziger Statist. Mitt." 1929 nr 9.
Ł a b u d a  G.: Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, "Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu" t. XVIII, zesz. 1-4 1953.
M a m u s z k a  F., Mroczkiewicz L.: Oliwa. Warszawa 1953.
M a ń k o w s k i  A.: Drukarstwo i piśmiennictwo polskie w Oliwie, "Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu", t. V, 1922.
M a t t h a e i  A.: Die baugeschichtliche Entwicklung, "Danzig und seine Bauten". Berlin 1908.
M i r y n o w s k i  K.: Katedra w Oliwie. Gdańsk 1949.
M u h l  J.: Die St. Jakobskirche und, die Versöhnungskirche in Oliva "Mitt. d. Westpr. G. V." R. 35 1937, nr .5.
P i e t z c k e r  E.: Strauchmühle. Danzig 1906.
P o m p e c k i  B.: Im Schlossgarten zu Oliva. Oliva 1920.
R e i c h o w  H.: Alte bürgerliche Gartenkunst. Berlin 1927.
S l e u m e r  H. J.: Die ursprüngliche Gestalt der Zisterzienser-Abtei-Kirche Oliva. Heidelberg 1909.
S t e f f e n  F.: Die Diözese Danzig, ihr er ster Bischof Eduard Graf 0'Rourke und ihre Kathedralkirche zu Oliva. Danzig 1926.
V o e l l n e r  H.: Die Mühlen am Glettkaubach, "Zeitschrift d. Westpr. G. V." R. 75 1939.
V o e l l n e r  H.: Olwa. Danzig 1938.
V o e l l n e r  H.: Zur Entstehungsgeschichte des Olwaer Schlossgartens. "Weichselland", R. 38 1939.
W a sc h i n s k i  E.: Nachrichten aus den Visitationsberichten des Klosters Oliva. "Mitt. d. Westpr. G. V." R. 20 1921.
W e b e r  K.: Mittelalterliche Stuckkonsolen im Kapitelsaal des Klosters Olwa. "Denkmalpflege", R. 12 1910.
Z historii drukarni klasztornej w Oliwie, "Przegląd Graf. i Papierń." 1928, nr 17.
Z i n t  H.: Der Schopenhauer-Hof in Oliva, "Ostd. Mcmatsh." 1924, nr 5.