Marcin Czerner, "Polskie wybrzeże Bałtyku", Poznań 1971, str. 83-86, 293-294:

OLIWA

Nad potokiem nazywanym dzisiaj Oliwskim szumiał niegdyś gęsty bór. Zdarzyło się, że w pogoni za zwierzyną zraniony został tutaj książę Subisław. Osłabiony, zasnął na polance i w czasie snu ujrzał anioła z gałązką oliwną. Od niechybnej śmierci uratował księcia pustelnik. Wdzięczny książę przyjął chrzest i ufundował klasztor. Od owej gałązki oliwnej pamiętne miejsce nazwane zostało Oliwą.

W roku 1186 przybyło z Kołbacza pod Szczecinem dwunastu zakonników cysterskich wraz ze swym opatem Dytardem. Odtąd książęta gdańscy hojnie obdarowywali klasztor wsiami i przywilejami. Mnisi ze swojej strony nie próżnowali - poza modlitwą i praktykami religijnymi potrafili umiejętnie gospodarować, pomnażając swoje dobra. Wokół klasztoru coraz liczniej osiedlali się różni rzemieślnicy. Gospodarczemu rozwojowi Oliwy sprzyjało dogodne położenie przy starym szlaku handlowym, wiodącym, z południa w kierunku zachodnim przez Koszalin do Szczecina.

W drugiej połowie XVII wieku rozkwitał tu w całej pełni przemysł. Nad Oliwskim Potokiem pracowało 20 młynów wodnych, z których 2 czynne są do dzisiaj.

Po pierwszym rozbiorze Polski, w roku 1772, Prusy zagarnęły Oliwę i zarządziły konfiskatę majątków klasztornych. Oliwa stała się siedzibą gminy.

W roku 1831 nastąpiła kasacja zakonu. W roku tym liczba mieszkańców wynosiła około tysiąca osób. W roku 1874 Oliwa otrzymała prawa osiedla, a jej pierwszym burmistrzem został Jerzy Czachowski. Z biegiem lat Oliwa przekształciła się w ośrodek letniskowo-wypoczynkowy.

W roku 1919 decyzją traktatu wersalskiego Oliwa włączona została do obszaru Wolnego Miasta Gdańska. Liczba ludności wynosiła wtedy 11,7 tys.

Na skutek katastrofalnego stanu finansowego osiedle straciło od roku 1926 swoją samodzielność i stało się jedną z dzielnic Gdańska.

Po wyzwoleniu, w latach 1945–1947, Oliwa posiadała prawa miejskie. Później jednak powrócono do status quo ante i Oliwa znowu należy do obszaru miejskiego Wielkiego Gdańska.

Poza zabytkowym zespołem klasztornym do turystycznych atrakcji Oliwy należy największy w kraju Ogród Zoologiczny.

Katedra i organy. Najstarsza część katedry pochodzi z około 1200 roku. Są to pozostałości niedużego oratorium romańskiego, pobudowanego przez pierwszych mnichów z Kołbacza. W miarę wzrostu zamożności klasztoru nastąpiły dalsze etapy rozbudowy świątyni. Obecny kształt kościoła pochodzi z czasów jego rozbudowy po pożarze w roku 1350.

W lutym 1577 roku zwaśnieni z Koroną Polską gdańszczanie trzykrotnie najeżdżali opactwo oliwskie, mszcząc się za pomoc udzielaną Batoremu w konflikcie z Gdańskiem. Miejskie żołdactwo i pospólstwo spaliło kościół i klasztor, mordując podprzeora Pawła. Zniszczeniu i obrabowaniu uległy budynki gospodarcze, młyny, browar, piekarnia i dom opata. Dopiero nadejście wojsk polskich pod dowództwem starosty puckiego Wejhera położyło kres krwawym zajściom i rozruchom.

Na podstawie układu polsko-gdańskiego, zawartego w grudniu tegoż roku w Malborku, miasto zapłaciło klasztorowi 20 tys. guldenów odszkodowania. Batory dołożył ze swojej szkatuły jeszcze dodatkowo 4 tys. guldenów i za te fundusze w latach 1579—1581 odbudowano kościół oraz klasztor. Z tego to okresu pochodzi renesansowe wyposażenie kościoła. Z wieków XVII i XVIII pochodzi bogate wyposażenie reprezentujące sztukę baroku i rokoka.

W dniu 3 maja 1660 roku o północy podpisano w klasztorze oliwskim traktat pokojowy, kończący wojnę polsko-szwedzką. W małym refektarzu zachował się jeszcze stół, na którym podpisane zostały historyczne dokumenty.

W dniu 18 kwietnia 1748 roku za sprawą opata Jacka Rybińskiego konwent postanowił zbudować nowe organy. Wielkie to przedsięwzięcie powierzone zostało młodemu Janowi Wulfowi, synowi organmistrza z Ornety. Po wybudowaniu tzw. małych organów, gdy poznano uzdolnienia i ambicje młodego mistrza, posłano go na koszt konwentu w trzyletnią podróż do Holandii i Niemiec, by u najprzedniejszych mistrzów doskonalił swoje rzemiosło. Po powrocie Wulf przywdział biały habit zakonny i przybrał imię zakonne Michał.

Przez 25 lat budował brat Michał wielkie organy, od 1763 do 1788 roku. Do pomocy przydzielono mu dwudziestu braci zakonnych, tzw. konwersów. Przy budowie oprawy, tzw. prospektu, pomocni byli dwaj snycerze: brat Alanus i brat Gross. Organy brata Michała miały trzy klawiatury ręczne (tzw. manuały), jedną klawiaturę nożną (tzw. pedał) i 83 grupy piszczałek wydających dźwięki różnej wysokości, lecz tej samej barwy (tzw. rejestry). Piszczałki wytoczone były z drewna lipowego, dębowego i jodłowego oraz odlane z cyny. Było ich razem 5 tysięcy. Największa miała 10 metrów, najmniejsza kilkanaście centymetrów.

Aby organy mogły grać, czterech do siedmiu kalikantów karnia i dom opata. Dopiero nadejście wojsk polskich pod dowództwem starosty puckiego Wejhera położyło kres krwawym zajściom i rozruchom.

Na podstawie układu polsko-gdańskiego, zawartego w grudniu tegoż roku w Malborku, miasto zapłaciło klasztorowi 20 tys. guldenów odszkodowania. Batory dołożył ze swojej szkatuły jeszcze dodatkowo 4 tys. guldenów i za te fundusze w latach 1579—1581 odbudowano kościół oraz klasztor. Z tego to okresu pochodzi renesansowe wyposażenie kościoła. Z wieków XVII i XVIII pochodzi bogate wyposażenie reprezentujące sztukę baroku i rokoka.

Przez 25 lat budował brat Michał wielkie organy, od 1763 do 1788 roku. Do pomocy przydzielono mu dwudziestu braci zakonnych, tzw. konwersów. Przy budowie oprawy, tzw. prospektu, pomocni byli dwaj snycerze: brat Alanus i brat Gross. Organy brata Michała miały trzy klawiatury ręczne (tzw. manuały), jedną klawiaturę nożną (tzw. pedał) i 83 grupy piszczałek wydających dźwięki różnej wysokości, lecz tej samej barwy (tzw. rejestry). Piszczałki wytoczone były z drewna lipowego, dębowego i jodłowego oraz odlane z cyny. Było ich razem 5 tysięcy. Największa miała 10 metrów, najmniejsza kilkanaście centymetrów.

Aby organy mogły grać, czterech do siedmiu kalikantów deptało nogami miechy napełniające obite skórą zbiorniki wiatrowe. Stamtąd przy pomocy kanałów zwanych wiatrownicami powietrze rozprowadzane było do piszczałek.

Połączenie majestatycznej gry organów z ruchem licznych słońc, gwiazd i instrumentów muzycznych w rękach aniołów, dawało wspaniałe efekty słuchowe i wzrokowe. W roku 1831 nastąpiła kasacja zakonu. Majątek klasztoru przypadł państwu pruskiemu, a kościół i budynki klasztorne parafii katolickiej.

W roku 1925 utworzono diecezję gdańską, a pocysterski kościół stał się siedzibą nowego biskupa gdańskiego i kościołem katedralnym nowej diecezji.

W czasie działań wojennych w marcu 1945 roku organy zostały zniszczone. W czasie Pasterki tegoż roku częściowo już naprawione organy mistrza Wulfa grały polskie kolędy i pastorałki.

W roku 1955 przeprowadzono kapitalny remont organów i od 1957 roku odbywają się w katedrze tradycyjne już Festiwale Muzyki Organowej, organizowane przez Filharmonię Bałtycką. Ściągają one zawsze tysiące melomanów spragnionych wspaniałej, poważnej muzyki w wykonaniu wybitnych wirtuozów.

Restauracje:
"Kameleon", Oliwa, ul. Armii Radzieckiej 18, tel. 52-26-52
"Oliwska", Oliwa, ul. Armii Radzieckiej 10, tel. 52-04-79
"Feniks", Oliwa, ul. Śląska 66, tel. 52-40-12
"Frykas", Oliwa, ul. Kołobrzeska
Bary gastronomiczne:
"Przymorze", Oliwa, ul. Czerwony Dwór 19
"Biały Zdrój", Oliwa, ul. Grunwaldzka 503, tel. 31-03-87