Przewodnik wydany przez Muzeum Diecezjalne w Oliwie uroczyście otwarte 16 listopada 1975 roku. Biskupem gdańskim w latach 1971-1984 był Lech Kaczmarek.

Drodzy Turyści,

Witam was serdecznie na ziemi gdańskiej zroszonej krwią ofiar II wojny światowej, która rozpoczęła się w 1939 roku właśnie w Gdańsku na Westerplatte.

Życzę dobrego wypoczynku na Gdańskim Wybrzeżu, gdzie nie brak pięknych krajobrazów i cennych zabytków architektonicznych przeszłości.

Mieszkańcy Wybrzeża Gdańskiego witają was również i pozdrawiają z radością. I was przeto, Drodzy Turyści proszę, byście swoją postawą życiową przykładną i życzliwą odnosili się do miejscowej ludności z serdecznością.

Korzystając z turystyki nie zapominajcie o Bogu Stwórcy Wszechświata, Jego mądrości zawdzięczamy piękno przyrody.

Tych z was, którzy są katolikami proszę jak najuprzejmiej, byście w czasie turystycznej waszej wędrówki nie zapominali o obowiązku uczestniczenia we Mszy świętej niedzielnej.

Do osady położonej wśród lasów, nad Potokiem Oliwskim niedaleko Gdańska, książę Sambor sprowadził w 1186 r. cystersów z Kołbacza (filii dunskiego Esröm).

Późniejsze nadania na rzecz klasztoru jak i sprawnie prowadzona gospodarka pozwoliły zakonowi wznieść murowane oratorium, zachowane częściowo w murach prezbiterium (faza 1).

Rozbudowa oratorium na kościół o cysterskim układzie typu Fontenay nastąpiła jeszcze w pierwszej połowie XIII w. Po obu stronach oratorium zaadaptowanego na prezbiterium wzniesiono 2 kaplice bliźnie. Zbudowano transept i korpus zachodni długości dziś 4 przęseł nawy głównej (faza 2).

Pomimo ciągłych napadów Prusów i Krzyżaków kościół nadal był rozbudowywany. Korpus kościoła przedłużono w kierunku zachodnim o dwa przęsła nawy głównej. Wydłużeniu uległo także prezbiterium. Na miejscu wewnętrznych kaplic bliźnich powstały nowe – wydłużone (faza 3).

W 1350 r. wybuchł pożar. Spłonął kościół i klasztor. Dzięki nowym nadaniom i przywilejom możnych, a także przy poparciu zakonu krzyżackiego, w następnych latach nastąpił znaczny rozwój obiektu ale już w stylu gotyckim. Kościół od zachodu powiększono o 4 przęsła nawy głównej, północną na.wę boczną poszerzono, prezbiterium wydłużono w kierunku wschodnim i likwidując wydłużone kaplice założono obejście. W południowej części obejścia wybudowano kaplicę św. Krzyża (faza 4). W tym kształcie, poza niewielkimi zmianami w okresie baroku kościół dotrwał do naszych czasów (faza 5).

W 1577 r. zakon uznał Stefana Batorego królem Polski. Spowodowało to wysłanie z Gdańska przeciwko Oliwie ekspedycji karnej. Spalony został prawie cały kościół i klasztor. W następnych latach, dzięki odszkodowaniom, dość szybko nastąpiła odbudowa klasztoru a nawet jego rozkwit.

W 1626 r. napad Szwedów spustoszył dobra zakonu.

W 1660 r. w Oliwie Polska i Szwecja zawarły pokój, nazwany później Pokojem Oliwskim.

W latach 1733–34 wojna między Stanisławem Leszczyńskim a Augustem II Sasem przyniosła zakonowi kolejne straty.

W latach 1740–82 rządy opata Jacka Rybińskiego, upamiętnione budową wspaniałych organów, zamknęły okres świetności kościoła.

W 1772 r. pierwszy rozbiór Polski. Oliwa przyłączona została do Prus. Nastąpiła kasacja dóbr klasztornych a później zakonu.

W 1926 r. parafialny kościół pocysterski podniesiono do godności katedry.

W 1971 r. papież Paweł VI nadał katedrze tytuł Bazyliki Mniejszej.

Obecnie kościół jest trójnawową bazyliką z transeptem i prezbiterium z obejściem zakończonym wielobocznie. Jest najdłuższym (107 m) kościołem w Polsce i został wpisany w bazylice św. Piotra w Rzymie na listę największych kościołów świata. Pocysterski zespół oliwski zachował do dziś wszystkie nawarstwienia stylowe od romańszczyzny do XX w. W jego podziemiach pochowani zostali książęta Pomorza.

1. Do wnętrza kościoła prowadzi barokowy portal z 1688 r. fundacji opata oliwskiego Michała Antoniego Hackiego prowadzący do wnętrza kościoła.

2. Otwierając drzwi wewnętrznej kruchty rokokowej z poł. XVIII w. i skręcając w lewo jesteśmy w nawie bocznej katedry.

3. Grobowiec rodziny Kosów – Mikołaja, jego żony Justyny oraz opata pelplińskiego Feliksa Kosa.

4. Ołtarz Wszystkich Świętych (1653 r.); obraz Hermana Hana „Koronacja Najświętszej Maryi Panny”.

5. Kaplica Chrzcielna o ścianach pokrytych barwnym stiukiem i rokokowym wnętrzu wykonanym w 1745 r.; w ołtarzu (od lewej strony) postacie: św. Florian, św. Nepomucen (klęczący przed Matką Boską z Dzieciątkiem), św. Barbara i św. Wacław. Drewniana chrzcielnica z XVIII w. w kształcie kuli ziemskiej.

6. Napis gotycki z końca XIV w. na filarze (czwartym od zach.), namalowany czarną minuskułą upamiętnia konsekrację ołtarza dokonaną przez Stefana biskupa chełmskiego.

7. Ołtarz św. Szczepana (1649 r); obraz A. Sprengla „Ukamieniowanie św. Szczepana”.

8. Pieta z 1910 r.

9. Ołtarz św. Michała Archanioła (poł. XVII w.); obraz M. Probenera „Św. Michał Archanioł” przykryty współczesnym obrazem M. B. Częstochowskiej.

10. Ołtarz św. Antoniego (1638 r.).

11. Feretron Matki Bożej ozdobiony srebrną sukienką (1788 r.).

12. Ołtarz Najświętszego Sakramentu (1663 r.) z obrazem przedstawiającym św. Bernarda.

13. Stalla (1599 r.), nad oparciami płaskorzeźby Doktorów Kościoła. Powyżej stalli drewniana empora z XVIII w. dla śpiewaków.

14. Ołtarz Zwiastowania (1635 r.).

15. Ołtarz św. Trójcy (1606 r.), dawniej główny ołtarz kościoła. W środkowym polu rzeźbiona grupa Trójcy Św. Między parami kolumn ruchome skrzydła. Powyżej centralnej sceny - figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Cały ołtarz wieńczy Ukrzyżowanie.

16. Cokół i wątek ceglany romańskiego oratorium z XII w. Na ścianie ślady gotyckiej polichromii.

17. Portrety fundatorów i dobroczyńców klasztoru (1613 r.), przeniesione z prezbiterium.

18. Ołtarz 4 Doktorów Kościoła Zachodniego (1645 r.); obraz „Nawiedzenie”.

19. Ołtarz 4 Ewangelistów (koniec XVII w.); obraz „Pokłon pasterzy”.

20. Ołtarz Trzech Króli (1647 r.).

21. Ołtarz Przemienienia Pańskiego (poł. XVII w.).

22. Ołtarz św. Andrzeja Ap. (poł. XVII w.).

23. Ołtarz – Jezus przed Piłatem (poł. XVII w.).

24. Ołtarz św. Piotra i Pawła (poł. XVII w.); obraz H. Hana „Biczowanie”.

25. Ołtarz Cierniem Ukoronowania (poł. XVII w.).

26. Oltarz św. Weroniki (1646 r.); obraz H. Hana – „Chrystus i Weronika”.

27. Portal marmurowy (poł. XVII w.) w przejściu do Pałacu Opackiego.

28. Kaplica św. Krzyża, dawniej opacka (XIV w.), z rokokowym wystrojem, nad ołtarzem grupa Ukrzyżowania. W krypcie pod kaplicą trumny z prochami opata A. Trebnica (zm. 1630 r.) oraz biskupów gdańskich: O'Rourke (zm. 1943 r.) i Edmunda Nowickiego (zm. 1971 r.).

29. Oltarz św. Wojciecha i św. Krzyża (1674 r.).

30. Ołtarz Zmartwychwstania (1645 r.).

31. Grobowiec książąt pomorskich z czarnego marmuru (1615 r.), niegdyś w prezbiterium.

32. Ołtarz św. Marcina (1644 r.); obraz „Wniebowstąpienie”.

33. Renesansowa tablica poświęcona pamięci pierwszego opata oliwskiego Ditharda (XVI w.).

34. Renesansowe epitafium Reinholda Heidensteina z Sulęczyna (ok. 1620 r.), historyka i sekretarza króla Stefana Batorego mal. przez H. Hana.

35. Nagrobek podkomorzego J. Hülsena, dzieło rzeźbiarza J.H. Meissnera (1760 r.).

36. Pierwotne wejście do obecnie nieistniejącej kaplicy z założenia cysterskiego typu Fontenay.

37. Lawatorium z 1635 r. Powyżej odsłonięty lęk bliźniej kaplicy założenia cysterskiego typu Fontenay.

38. Portal marmurowy do zakrystii (1632 r.).

39. Ołtarz św. Józefa (1635 r.); obraz „Wręczenie kluczy św. Piotrowi”.

40. Zespół zegarowy z zachowaną tarczą i ruchomym aniołkiem. Powyżej tablica ku czci św. Trójcy (XVII w.).

41. Klatka schodowa z posążkiem mnicha do dawnego dormitorium (sypialni zakonników).
42. Małe organy zbudowane przez Jana Wulfa z Ornety (1763 r.), połączone z dużymi organami w nawie głównej.

43. Rokokowa ambona (2 poł. XVIII w.). Na balu stradzie sceny związane z życiem św. Bernar-

da, na baldachimie postać Chrystusa oraz symbole czterech Ewangelistów.
44. Renesansowe epitafia opatów oliwskich: Kaspra Geschkau (na górze) i Dawida Konarskiego (na dole) przedstawionego na środkowym, dużym portrecie.

45. Malowidła ścienne z lat 1583–1587, władców zasłużonych dla kościoła. Na ścianie północnej (od wschodu) książęta pomorscy: Subisław (klęczący), Sambor I, Mszczuj I, Świętopełk, Mszczuj II. Na ścianie południowej (od wschodu): królowie Przemysław II, Wacław II Czeski, Władysław Łokietek, książę Waldemar Brandenburski, wielki mistrz krzyżacki Winrych von Kniprode i król Kazimierz Jagiellończyk.

46. Stalle piętrowe o bogatej dekoracji (1604 r.).

47. Barokowa nastawa ołtarza głównego z 1688 r. Między kolumnami, w środkowym polu obraz Najświętszej Maryi Panny i św. Bernarda z patronami i zakonnikami malowany przez Andrzeja Stecha. Powyżej stiukowe niebo z postaciami Chrystusa, proroków, świętych i aniołków; witraż świętej Trójcy z XX w. Pod sklepieniem rzeźba przedstawiająca Michała Archanioła.

48. Bazy półkolumn filarów katedry ozdobione romańskimi szponami. Głowice trapezowe nawiązują do duńskich wzorów.

49. Płyty nagrobne przeniesione z posadzki kościoła; od wschodu - opatów: Jacka Rybińskiego († 1782 r.), Kazimierza Dąbrowskiego († 1722 r.), protektorki klasztoru: Zofii Swiecin († 1648 r.), opatów: Michała Konarskiego († 1641 r.), Feliksa Kosa († 1618 r.), Dawida Konarskiego († 1616 r.), protektorów klasztoru: Feliksa i Eufrazyny Konarskich († 1609 r., † 1606 r.). Tablica nagrobna biskupa gdańskiego Edwarda O'Rourke († 1943 r.).

50. Obrazy religijne z XVII w.
51. Wielkie organy rokokowe dzieło cystersa Jana Wulfa (z lat 1763–88) a następnie organmistrza gdańskiego Dalitza. Wspaniały prospekt organowy, wykonany w warsztacie klasztornym, zdobią ruchome słońca, gwiazdy i trąbki aniołków. Obecnie organy mają: kontuar z pięcioma klawiaturami ręcznymi i jedną nożną o sześciu różnych kombinacjach wolnych (dar Polonii amerykańskiej), 110 głosów, co daje w sumie 7.876 piszczałek, 135 rejestrów głównych. Ze względu na wyjątkowy walor brzmieniowy instrumentu, w katedrze oliwskiej odbywa się coroczny Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej.

52. Kružganki zbudowane w XIV w.

53. Portal barokowy w wejściu do kościoła (ok. 1660 r.).

54. Obrazy (2-a poł. XVIII w.): „Wyrok Salomona”, ,,Eliasz spuszcza ogień na żołnierzy Ochozyasza”. ,,Spoliczkowanie proroka Micheasza przez Sadecjasza”. „Ukrzyżowanie” – malowidło ścienne W. Sporera (1593 r.). „Uczta Baltazara". „Powrót Tobiasza".

54a. Marmurowa, tablica ufundowana na pamiątkę zawarcia Pokoju Oliwskiego między Polską i Szwecją (1660 r.).

55. Portal barokowy. W wejściu do kościoła (ok. – 1660 r.).

56. Obrazy: „Pokłon Mędrców ze Wschodu”, ,,12-letni Jezus w świątyni”, „Grosz, wdowi”, „Wskrzeszenie młodzieńca z Naim”, „Przypowieść o dobrym Pasterzu”.

57. Barokowy portal do kapitularza (koniec XVII w.).

58. Kapitularz (obecnie zakrystia) z XIII W. Na dwóch słupach wsparte gotyckie sklepienie. W ścianie wschodniej między dwoma ostrołucznymi oknami – rozeta. Na przeciwległej ścianie bogato profilowany portal gotycki. Renesansowe stalle (ok. 1600 r.), boazerie, szafy i konfe sjonał z pocz. XX w.

59. Obraz „Wjazd triumfalny do Jerozolimy”.

60. Gotycki portal w przejściu do ogrodu, krata renesansowa.

61. Obraz „Uzdrowienie chorego z Betsaidy”.

62. Wejście na schody do dormitorium.

63. Obrazy: „Chrystus i Samarytanka” (W. Werner, 1909 r.), „Bogacz i Łazarz”, „Gody w Kanie Galilejskiej”.

64. Gotyckie lawatorium z kratą żelazną (ok. 1600 r.).
65. Renesansowy portal do wielkiego refektarza.

66. Wielki refektarz (dawniej jadalnia, obecnie sala muzealna) o renesansowym wyposażeniu wnętrza: kolumny i sklepienia (z lat 1593—94), boazerie i ambona lektora (koniec XVI w.). Ponad boazerią fryz portretowy opatów oliwskich. Na ścianach obrazy ze scenami z życia św. Bernarda (ok. poł. XVIII w.). Na południowej ścianie malowidła wyobrażające dobre uczynki. Zbiory paramentów, rzeźby i malarstwa.

67. Obrazy: „Cudowne nakarmienie 5 tys. mężów”, „Niewierny Tomasz”, „Wyswobodzenie Piotra z okowów”.

68. Mały refektarz przebudowany w 1606 r. na salkę gościnną, gdzie toczyły się od 23 marca do 3 maja 1660 r. rokowania między Polską i Szwecją, w wyniku których zawarto Pokój Oliwski. We wnętrzu nad drzwiami płaskorzeźba jeźdźca z końca XVII w. (król szwedzki Karol Gustaw). Malowidło ścienne przedstawia obóz szwedzki i polski. Ekspozycja muzealna: stół renesansowy, rzeźby, paramenty.

69. Obraz „Przeniesienie Arki Przymierza przez króla Dawida do Jerozolimy”.

70. Kaplica Mariaeka dawniej połączona bezpośrednio z kościołem. Ołtarz marmurowy (1681 r.).

styczeń-luty-marzec
w dni powszednie o godz. 13
w niedziele o godz. 15 i 16

kwiecień
w dni powszednie o godz. 13 i 15
w soboty o godz. 12, 13 i 15
w niedziele o godz. 15 i 16

maj
w dni powszednie o godz. 11, 12, 13, 15 i 16
w soboty o godz. 11, 12, 13 i 15
w niedziele o godz. 15 i 16

czerwiec
w dni powszednie o godz. 10, 11, 12, 13, 15, 16 i 17
w soboty o godz. 10, 11, 12, 13, 14 i 15
w niedziele o godz. 15, 16 i 17

lipiec-sierpień
w dni powszednie o godz. 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17 i 18
w soboty o godz. 10, 11, 12, 13, 14 i 15
w niedziele o godz. 15, 16 i 17

wrzesień
w dni powszednie o godz. 11, 12, 13, 15 i 16
w soboty o godz. 11, 12, 13, 14 i 15
w niedziele o godz. 15, 16 i 17

w dni powszednie: o godz. 6, 6.30, 7, 7.30, 8, 8.30, 18.30
w niedziele i święta: o godz. 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18.30