Franciszek MAMUSZKA

KWIDZYN - JEGO DZIEJE I ZABYTKI

Obok Malborka i Elbląga niewątpliwie Kwidzyn należy do najliczniej odwiedzanych i najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym miejscowości na terenie Dolnego Powiśla. Rozłożył się on malowniczo na wysokiej, stromo ku rozległej dolinie Wisły opadającej krawędzi wysoczyzny morenowej, w pętli bystrej rzeki, Liwny, przy skrzyżowaniu dróg kolejowych i kołowych, z których jedna prowadzi do ok. 4 km odległego portu wiślanego w Korzeniowie i następnie do przeprawy przez Wisłę koło Gniewu.

Kwidzyn leży na terenie dawnej włości Resia wchodzącej w skład staropruskiej Pomezanii /od staropruskiego pamedian - median i las podlesie/ i jest najstarszym miastem Dolnego Powiśla założonym w 1233 r., w czasie krzyżackiej wyprawy, zapoczątkowującej ujarzmianie pogańskich Prusów. Wyprawę prowadził landmistrz Herman Balk, który wiosną wymienionego roku przybył z Ziemi Chełmińskiej na omawiany teren, płynąc Wisłą wraz z wojskiem i wioząc materiały przeznaczone na budowę drewnianego zameczku. Wzniesiono go na Ostrowie, który nazwano Wyspą NP Marii - Marienwerder, a którego starsza, przedkrzyżacka nazwa Quidin utrwaliła się jako polskie miano osady.

Jeszcze w 1233 r., po nadejściu posiłków częściowo, z Zachodu a głównie rycerstwa polskiego pod dowództwem Konrada Mazowieckiego i jego syna Kazimierza oraz książąt Henryka Brodatego, Władysława Odonicza, Świętopełka pomorskiego i Sambora doszło do rozgromienia Pomezanów nad rzeką Sirguną /Dzierzgoń/ i opanowania znacznych obszarów, co stworzyło warunki do założenia miasta. Powstało ono na terenie dzisiejszego zniszczonego doszczętnie podczas ostatniej wojny Starego Miasta, w sąsiedztwie zameczku, który przeniesiono z wspomnianej wyspy Quidin na obronny cypel wysoczyzny, opadający stromymi zboczami ku dolinie Wisły i głębokim parowem. Drewniany początkowo zameczek zastąpiono później murowanym, który dotrwał do XYI w., a szczątki tego w postaci resztek fundamentów i masywnych skarp istniały jeszcze w XIX w. Budowla, ta, której położenie wskazuje dziś tylko nazwa ulicy - "Stary Zameczek" należała do biskupów pomezańskich, posiadających jednak główną rezydencję w postaci potężnego zamku w pobliskich Prabutach.

Ok. połowy XIII w. bowiem trzecią część podbitej Pomezani i uzyskują biskupi diecezji pomezańskiej, jednej z czterech utworzonych na obszarze Prus oraz Ziemi Chełmińskiej i lubawskiej. Przez pewien czas ośrodkiem terytoriów biskupich miał być Dzierzgoń, ostatecznie jednak objęli oni, Kwidzyn i Prabuty z przyległymi obszarami. Rozwój miasta następuje jednak dopiero pod koniec XIII stulecia, po zdławieniu powstań Prusów, usiłujących daremnie zrzucić jarzmo krzyżackie.

Na podbitych terenach pruskich rozpoczyna się już kolonizacja. Między innymi do Kwidzyna i okolicy napływają licznie Polacy. W Pomezanii biskupiej Istniało niegdyś 16 wsi czysto polskich, a w samym Kwidzynie dysponują Polacy, w XVI w. częścią katedry, posiadają własnego kapelana, otwarta zostaje polska apteka, czynne są liczne polskie warsztaty rzemieślnicze i t.p.
W XIV w. dzięki długotrwałemu okresowi pokoju następuje rozkwit miasta, które otacza się silnymi murami obronnymi i wnosi ratusz pośrodku rynku. W I połowie XIV stulecia powstaje na pn.-zach. od miasta, w bezpośrednim jego sąsiedztwie monumentalny zespół architektoniczny, składający się z katedry i potężnego zamku, siedziby kapituły pomezańskiej. Po klęsce grunwaldzkiej biskup pomezański udaje się pod Malbork, gdzie składa hołd królowi Jagielle. W tym czasie, a także w 4 lata później dostaje się miasto na krótko w ręce polskie. Dnia 13. III. 1440 zbierają się tu przedstawiciele rycerstwa i miast podległych Zakonowi dla podpisania aktu założenia antykrzyżackiego Związku Pruskiego. Pokój toruński w 1466 r. kończący się wojną 13- letnią pozostawia Kwidzyn w rękach krzyżackich.

Po sekularyzacji w państwie zakonnym zarówno biskup jak i kapituła pomezańska przechodzą na luteranizm i odstępują katedrę współwyznawcom. W czasie wojen szwedzkich i napoleońskich miasto ucierpiało znacznie w związku z przemarszem wojsk i kontrybucjami. Po pierwszym rozbiorze staje się Kwidzyn siedzibą władz utworzonej przez władze pruskie regencji. Równocześnie rozpoczyna się akcja germanizacyjna, która w miarę lat przybiera na sile. Akcja ta nie przyniosła jednak Niemcom poważniejszych rezultatów.

W 1920 r. Kwidzyn wybrany zostaje na siedzibę Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Przybywa tu Stefan Żeromski, Jan Kasprowicz i inni działacze polscy. Tutaj też urzęduje Międzynarodowa Komisja Plebiscytowa. Z różnych przyczyn plebiscyt został przegrany i Dolne Powiśle - poza okolicą Janowa - pozostaje przy Niemcach, ale żywioł polski nie osłabł tu bynajmniej, czego dowodem może być otwarcie w Kwidzynie w 1937 - a więc w okresie ciężkiego terroru hitlerowskiego - Polskiego Gimnazjum.

Ostateczne wyzwolenia miasta i powrót polskiej ludności pod władze polskie następuje w dniu 29.I.1945 r. Wyzwolony Kwidzyn rozwija się szybko, napływa doń polska ludność, powstaje przemysł oparty głównie na produktach rolnych okolicy, uruchomione zostają liczne szkoły, w zamku otwarto bogate w zbiory, ukazujące przeszłość i kulturę polskiego ludu tej ziemi, muzeum regionalne, czynne są dwa domy kultury, kino, świetlicę i t.p. Obecnie liczy już Kwidzyń ok.20.000 mieszkańców.

Ostatnia wojna przyniosła miastu dotkliwe straty materialne i kulturalne, gdyż zamieniona została w gruzy najstarsza jego część rozciągająca się wokół średniowiecznego rynku, gdzie znajdowały się stare podcieniowe kamieniczki, zeszpecone wprawdzie przebudową z czasów pruskich, lecz pochodząc jeszcze z XVI i XVII w. Obecnie, po odgruzowaniu pozostały na Starym Mieście jedynie resztki gotyckiego ratusza /w postaci dolnej części wieży/ oraz ceglane, szkarpy po zachodniej i południowej stronie średniowiecznego miasta, stanowiące niegdyś fundamenty murów obronnych.

W nowszej części miasta Kwidzyna, która nie ucierpiała wiele podczas działań wojennych zachował się ogromny, wielopiętrowy spichrz o konstrukcji ryglowej, stary budynek szpitala, neogotycki gmach po pn. stronie pl. Słowackiego /w 1920 r. siedziba Międzynarodowej Komisji Plebiscytowej/ oraz kilka zabytkowych domków, m.in. dwa cenne pod względem architektonicznym domy klasycystyczne przy płd. wylocie ul. Słowiańskie j.

Niezwykle szczęśliwym trafem ocalały najcenniejsze, i najstarsze budowle Kwidzyna, a mianowicie Zamek kapituły pomezańskiei i Katedra. Olbrzymi ten zespół ciągnący się na przestrzeni blisko 200 m w kierunku ze wschodu na zachód, położony na skraju wysoczyzny morenowej widoczny jest z odległości kilkunastu kilometrów zwłaszcza od strony doliny Wisły.

Z dawnego, uformowanego na wzór zamków krzyżackich w czworobok i mieszczącego pośrodku nieduży dziedziniec Zamku Kwidzyńskiego pozostało jedynie 50 m długie skrzydło północne i 43 m. dł. skrzydło zachodnie. Skrzydła południowe oraz część wschodniego rozebrane zostały w 1798 r. dla uzyskania cegły na siedzibę sądu pruskiego /Obecnie Dom Dziecka przy ul. Braterstwa Narodów 59/. Wnętrza zachowanych części budynku poprzerabiano za czasów pruskich całkowicie.
Istniejące sklepienia są XlX-wieczną rekonstrukcją. Na pn.- wsch. i pn.-zach. narożu widnieją kwadratowe wieże. W pn. skrzydle znajduje się ogromna, na wysokość 3 kondygnacji sięgająca nisza portalowa, zamykana niegdyś ciężką bramą. Portal prowadził na arkadowy dziedziniec o wymiarach. 13x16 m. Od zachodniego skrzydła zamku na wysokości głównego, 1 piętra biegnie, wsparty na pięciu monumentalnych arkadach kryty pomost, prowadzący do wieży ustępowej, noszącej w XVI-wiecznych polskich opisach nazwę gdaniska. Długość tego ganku i wieży wybiegających już w dolinę Wisły wynosi ponad 60 m. Druga wieża po stronie północnej z gankiem wspartym na dwu arkadach kryje w swym wnętrzu forteczną strudnię. Opisany zamek powstał w I połowie XIV w. Jest on obecnie siedzibą wymienionego muzeum regionalnego.

Od strony wschodniej przytyka do zamku potężnych rozmiarów budynek dawnej katedry pomezańskiej, od 1526 r. kościoła ewangelickiego, którego prezbiterium zajmowali Polacy, zaś zachodnią część w latach od 1549-1574 bracia czescy, w roku 1547 osiedli w Kwidzynie. Budowę rozpoczęto wzniesieniem prezbiterium w początkach XIV w., zakończenie prac nad korpusem zachodnim mogło nastąpić ok. 1360 r., przyozdabianie trwało zapewne do końca XIV w., gdyż np. słynna mozaika nad pd. wejściem wykonana została w 1380 r.

Katedra jest pseudobazyliką /nawa główna wyższa od bocznych, brak w niej jednak okien, stąd wnętrze ciemne/ o trzech nawach i zamkniętym trzema ścianami prezbiterium. Długość świątyni wynosi 86.20 m, wysokość nawy głównej 21,80 m, naw bocznych 14,55 m, szerokość naw 25 m, zaś prezbiterium 10,35. Wewnątrz prezbiterium podzielone jest na dwie kondygnacje, w tym dolna 5 m, zaś górna 5,35 m wysoka. Dolna część o charakterze krypty posiada sklepienie wsparte na 4 granitowych kolumnach. Z zewnątrz opięty jest kościół potężnymi trójuskokowymi przyporami. Nad nimi widnieją otwory strzelnic, znajdujących się w niskim pomieszczeniu nad sklepieniami. Blanki strzelnicze widoczne są również na potężnej wieży, usytuowanej w pd.-zach. narożu kościoła i posiadającą wybitnie obronny charakter, przede wszystkim jaki strażnica w fortecznym zespole zamku i katedry.

Od surowej bryły kościoła odcina się wybudowany z wapienia, przytykający do pd. ściany przedsionek. Wzniesiono go w 1586 r. prawdopodobnie z materiału uzyskanego po rozbiórce biskupiego zameczku. Po pn. stronie świątyni wznosi się barokowa kaplica Groebenów, zbudowana w 1705 r.

We wnętrzu zwraca uwagę zwiedzających, wspaniałe gwiaździste sklepienie prezbiterium i nawy głównej, pięknie rzeźbione wsporniki żeber sklepiennych, bogato profilowane łuki arkad międzynawowych, trójdzielne sklepienia naw bocznych. Bezcenną ozdobą surowego i nieco ciężkiego wnętrza kościoła były bogate malowidła ścian w nawach bocznych /z XXV wieku/ i prezbiterium. Pruska renowacja w 1862 r. zamieniła je w bezwartościowe artystyczne kicze. Malowidła w prezbiterium /z ok. 1500 r./ przedstawiają trzech w. mistrzów krzyżackich i biskupów pomezańskich.

Na wyposażenie świątyni składa się późnogotycki, częściowo zrekonstruowany tron biskupi z pocz. XVI w., barokowy , ołtarz z pocz. XVIXI w. oraz zabytkowe płyty nagrobne w ścianie prezbiterium. Szereg płyt znajduje się również w pd. nawie kościoła. Nadto w zach. części świątyni zachowały się liczne, przeważnie bogato zdobione rzeźbami epitafia z XVII i XVIII w., dwie monumentalne przypominające konfesjonały ławy duchownych, późnogotycki tryptyk i inne. W kaplicy Groebenów znajduje się grobowiec polskiego /zmarłego w 1728 r./ generała Fryderyka Ottona Groebena i jego trzech żon. Na ścianach kaplicy wiszą, malowane na miedzianych blachach portrety rodziny Groebenów.

Na pn. od zamku, na terenie dawnego przedzamcza wznosi się duży gmach technikum Młynarskiego. Jest to dawna siedziba regencji pruskiej. Budynek pochodzi z 1758 r., rozbudowano go w 1775 r. a następnie w 1802 r. Z tego czasu pochodzi fryz nad wejściem z alegorycznymi figurami. Był on spalony w 1945 r. lecz odbudowano go ostatnio na cele szkolne.