Oliwa sercu bliska

Anna Gostomska

Franciszek Mamuszka, autor wielu cenionych przewodników, mieszka w Oliwie i ta właśnie dzielnica Gdańska, ongiś samodzielna osada, jest szczególnie bliska jego sercu, gdańszczanina z wyboru, przybyłego z południa Polski i osiadłego tu po ostatniej wojnie. Współautorstwu Franciszka Mamuszki zawdzięcza Oliwa swe pierwsze po ostatniej wojnie przewodniki, które ukazały się w latach pięćdziesiątych. Jest on także autorem monografii kaszubskiej Polonii oliwskiej – "Kaszubów oliwskich" - wydanej przez nasze Zrzeszenie w 1980 r. Ostatnio, w końcu ub.r., nakładem Oddziału Krajowej Agencji Wydawniczej w Gdańsku, ukazał się w nakładzie 30 tys. egzemplarzy jego obszerny przewodnik: „Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki".

Autor dedykował przewodnik prof. dr. hab. Jerzemu Stankiewiczowi, "badaczowi zabytkowego zespołu urbanistyczno-architektonicznego starej Oliwy, na pamiątkę wieloletniej współpracy" - jak zaznaczył. Jest i druga dedykacja, na stronie przedtytułowej książki, przypominająca, że 2 lipca 1986 roku minie 800 lat od przybycia do Oliwy cystersów i erygowania klasztoru oliwskiego, ufundowanego przez księcia gdańsko-pomorskiego Sambora I, a następnie ustanowionego nekrologią tej dynastii książęcej, o czym na Kaszubach, na Pomorzu się pamięta.

Wprowadzenie do przewodnika stanowią dwa krótkie rozdziały poświęcone położeniu i krajobrazowi oraz dziejom Oliwy. Jego zamknięcie — aneksy, na które składają się informacje z przeszłości zaczerpnięte z prasy, przede wszystkim "Gazety Gdańskiej”, archiwalia, zapiski prof. Stanisława Tarnowskiego, który odwiedził Oliwę w 1881 roku i in. Trzonem książki są hasła w układzie alfabetycznym. Podobnie jak w "Bedekerze sopockim" tegoż autora nie ma w oliwskim przewodniku propozycji tras.

W hasłach będących minimonografiami lub – jak np. w wypadku Antoniego Abrahama — minibiografiami, Franciszek Mamuszka przekazuje bogatą wiedzę o Oliwie z serdecznym zaangażowaniem człowieka, któremu nie są obojętne losy wszystkiego co stanowi o wartościach i urodzie tej pięknej dzielnicy Gdańska. Z żalem przypomina np. o zburzeniu W 1963 roku, przy przebudowie ul. Grunwaldzkiej, szpitalika z 1660 roku "mimo kategorycznych sprzeciwów władz konserwatorskich, naukowców z Politechniki Gdańskiej i PTTK" (hasło: Zabytkowe obiekty przy ulicach Oliwy), czy rozebranym w 1978 roku domu, w którym w latach 1909—1920 mieszkał Abraham (hasło: Ludolfinerweg). Trudno mu też przeboleć decyzję Urzędu Miasta, którą zniszczony został jeden z najpiękniejszych oliwskich zakątków - Dolina Radości, zaśmiecona podziałem na ogródki działkowe i związaną z nimi zabudową.

Około połowa haseł przewodnika dotyczy katedry i klasztoru oliwskiego. Osobno mowa o ambonie, baldachimach, bibliotece klasztornej, dawnym ołtarzu głównym, dokumencie fundacyjnym, epitafiach i tablicach nagrobnych, fasadzie zachodniej katedry, feretronie itd. Rozczłonkowanie to pozwoliło autorowi na szczegółowsze omówienie obiektów, które składają się na wspaniały zespół oliwski. Korzystającym z przewodnika ich dokładną lokalizację umożliwia schematyczny rzut kościoła i klasztoru pomieszczony w haśle: Katedra. Z kolei w haśle: Herby w katedrze i refektarzu znajdujemy plany sklepień z oznaczeniem wsporników herbowych. Te i inne graficzne uzupełnienia, także dołączony do książki plan Oliwy (szkoda, że nie barwny) dodatkowo podnoszą wartość publikacji, choć przydałby się jeszcze planik parku oliwskiego.

Powracając do haseł związanych z zespołem pocysterskim warto wspomnieć, że autor nie ogranicza się do tego, co dziś jest w Oliwie, ale również przypomina zabytki oliwskie ongiś: sprzedane przez zakonników i znajdujące się w kościele w Brzózie w woj. radomskim oraz zrabowane w czasie najazdów szwedzkich, które można oglądać w Szwecji, W Skokloster. Poświęca im dwa odrębne hasła.

Druga połowa haseł dotyczy pałacu i parku poopackiego i przede wszystkim zabytków starej Oliwy, takich jak dwory przy ul. Polanki, domki robotnicze przy ul. Kwietnej, kuźnia i młyny nad Potokiem Oliwskim i in. Ma również swoje hasło Jelitkowo, kilka haseł jest poświęconych krajobrazowym i przyrodniczym walorom Oliwy (Pachołek, Diabelski Kamień, Dolina Radości, zoo). Dość obszernie mowa też o przeszłości: odwiedzinach królów polskich w Oliwie, najeździe husytów, a nade wszystko o Polonii oliwskiej i obiektach związanych z jej działalnością przed pierwszą wojną światową i w dwudziestoleciu międzywojennym.

Najnowsza Oliwa została potraktowana po macoszemu. Są oczywiście hasła dotyczące Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Wychowania Fizycznego, ale już wszystkie nowe osiedla mieszkaniowe, a wraz z nimi "Olivia", skwitowane zostały jednym hasłem zbiorczym: Nowe budownictwo. Podzielając brak sentymentu autora do nowego budownictwa myślę, że jednak jest to mankament przewodnika. Podobnie jak brak informacji o tym, komu to nowe budownictwo zawdzięczamy — wymienieni są jedynie projektanci "Olivii" i będącego w budowie ośrodka radiowo-telewizyjnego. Warto, aby były znane również nazwiska projektantów Przymorza, Żabianki czy osiedla Janka Krasickiego, nie tylko należy się to ich twórcom, ale również tym, którym przyszło w tych osiedlach mieszkać.

Nie zmienia to jednak faktu, że "Oliwa" jest w literaturze turystyczno-krajoznawczej Gdańska i Pomorza pozycją potrzebną i cenną, a nadto starannie wydaną przez KAW. Dobry papier, bogactwo zdjęć w tekście, w większości wykonanych przez Franciszka Mamuszkę, ponad dwadzieścia zdjęć kolorowych dołączonych na końcu książki i niewygórowana cena 180 zł, to wszystko dodatkowe zalety przewodnika.

Franciszek Mamuszka. Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki. KAW, Gdańsk 1985.