Adam Kromer, "Oliwa", Gdańsk 2007, str. 21-25 (za zgodą autora):

Fundacja klasztoru

Tradycja klasztorna wiąże fundację cysterskiego klasztoru w Oliwie z osobą księcia Subisława (czy może raczej Sobiesława). Znikomość historycznych przekazów o Subisławie próbują zapełnić podania i legendy. Zgodnie z nimi, myśl o sprowadzeniu zakonników podsunęły Subisławowi siły nadprzyrodzone. Czy był to anioł dzierżący gałązkę oliwną, czy może, jak to przedstawia herb opactwa oliwskiego, Maria z Dzieciątkiem objawiająca się na tle drzewka oliwnego - podania nie są zgodne. Nie ulega jednak wątpliwości, że to same niebiosa zadecydowały zarówno o lokalizacji klasztoru, jak i o jego nazwie, odwołującej się do drzewka oliwnego. Książę miał zaprosić cystersów w podgdańskie lasy w 1170, może 1175 roku. Legendy podpowiadają, że zapewne przyjął chrzest z rąk mnichów, a może nawet sam założył cysterski habit. Według źródeł klasztornych umarł 23 stycznia 1178 roku.

Postać Subisława budzi spore wątpliwości wśród historyków. Możemy wprawdzie zobaczyć w Oliwie portrety gdańskiego księcia i obraz przedstawiający jego chrzest, ale w rzeczywistości prawie nic o Subisławie nie wiemy. Nawet czternastowieczny autor kroniki oliwskiej nie potrafił podać o nim żadnej informacji.

Cóż więc pewnego wiemy o fundacji klasztoru?

Pramacierzą wszystkich klasztorów cysterskich było ufundowane w 1098 roku opactwo w Citeaux, od którego łacińskiej nazwy (Cistertium) pochodzi nazwa całego zakonu (łacińskie: Ordo Cisterciensis). Macierzyste opactwo dało początek Książę Subisław ofiarowujący Oliwę czterem główMatce Bożej. Obraz Hermana Hahna nym filiom: La Ferte, Pontigny, Clairvaux oraz Morimond. Od nich pochodziły, tworząc linie filiacyjne, wszystkie pozostałe klasztory cysterskie. Klasztor oliwski pochodził pośrednio od założonego w 1115 roku opactwa w Clairvaux. Jego filią był duński klasztor w Esrum ufundowany w 1151 roku. Kolejnym klasztorem w klaraweńskiej linii filiacyjnej był klasztor w Kołbaczu na Pomorzu Zachodnim. Ufundowany w 1173 roku, obsadzony został (2 lutego 1174) wysłanym z Esrum konwentem z opatem Reinholdem na czele. To właśnie z Kołbacza cystersi przybyli do Oliwy.

Najstarszym źródłem historycznym związanym z klasztorem w Oliwie jest dokument fundacyjny wystawiony z datą 18 marca 1178 roku przez syna Subisława. Sambor, mianowany gdańskim namiestnikiem przez księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego, jest obecnie uważany za głównego fundatora oliwskiego klasztoru. W obecności Ewerada (Eberharda?), opata kołbackiego (1174-1191), przekazał on cyster som osiedlonym „w miejscu nazywanym Oliwą” siedem wiosek - w tym samej „Oliwy, gdzie pobudowany jest klasztor”, oraz obdarzył zakonników przywilejami.

Na podstawie datacji dokumentu fundacyjnego długo przyjmowano, że cystersi przybyli do Oliwy na zaproszenie Subisława, jeszcze przed rokiem 1178, a w tymże roku uzyskali od księcia Sambora pierwsze nadania w formie oficjalnego dokumentu. Właśnie dlatego 750 rocznicę powstania opactwa świętowano w Oliwie w 1928 roku.

Dyplom fundacyjny nie jest jednak dokumentem oryginalnym. Potwierdzają to badania przesuwające czas powstania nawet na początek XIV wieku. Przyjmuje się, że istniejący dokument jest późniejszym odpisem lub kopią, albo też falsyfikatem. Gerard Labuda próbuje przesunąć datę powstania oryginalnego dokumentu na rok 1188, sugerując opuszczenie przez kopistę dziesiątki w przepisywanej dacie. Przyjęcie tej hipotezy pomogłoby uzgodnić datę dokumentu ze wzmiankami w rocznikach: kołbackim i duńskich, które mówią o wysłaniu konwentu do Oliwy w 1186 roku. Ta ostatnia data pojawia się również w autentycznym dokumencie księcia Mściwoja II z 1277 roku.

Obecnie to właśnie dzień 2 lipca 1186 roku jest powszechnie uznawany za moment oficjalnego objęcia zbudowanego w Oliwie klasztoru przez konwent przysłany z Kołbacza. Najczęściej przyjmuje się, że cystersi pojawili się w Oliwie w 1186 roku, a dwa lata później książę Sambor obdarował ich dokumentem potwierdzającym przywileje, który to dokument został później skopiowany z pomyłką w dacie (1178 zamiast 1188). Niewykluczone jest też, że dokument fundacyjny został wydany w roku przybycia cystersów (1186), ale z wcześniejszą datą: 1178 - i tę datę (bez pomyłki) powtórzył kopista przepisujący oryginalny akt fundacji.

Adam Kromer: https://historia-oliwy.trojmiasto.pl/o_dokum_fund.html

In nomine sancte et individue trinitas Amen.
Ego Schamborius princeps Pomoranorum scire cunctos sancte matris ecclesie filios tam presentes quam futuros volo me viris religiosis Cisterciensis ordinis, quos dei pietas collocavit in loco, qui Olyva dicitur, constructo in mea propria possesione, que michi evenit de paterna hereditate, pro remedio anime mee ac uxoris mee ac parentum meorum liberorumque ad sustentationem eorerundem sanctorum fratrum septem villas cum omnibus attinenciis et proventibus suis sub testamento contulisse et de nostra in eorum delegasse potestatem at que dominium.
Villarum autem nomina, quas ipsis libertate perpetua coram testibus delegavi, hec sunt: Olyva ubi cenobium constructum est, Salcowitz, Clambowi, Sterkow, Stanowe, Gransowi, Sincimitz;
libertatem quoque hominibus eorum de omni exactione et expeditione perpetuam damus, excepta reedificatione castri et pontis in Gdanzc, decimam etiam de omnibus tabernis prefati castri et decimam thelonei et decimam de Rezck, insuperdecimam piscacionis de clausura in Merezina et decimam piscem de Barsizke, decimam quoque de omnibus pecoribus nostris, preterea libertatem piscandi in salso vel recenti mari cuiuscunque generis pisces, allec rumbos vel esoces in omni dominio nostro quibuscunque retibus vel instrumentis. Naves etiam et res ipsorum a theloneo absolvimus per omnen terram nostram. Insuper ipsis libertatem conferimus construendi molendina in rivulo, qui Stricza nominatur.
Datum in castro nostro Gdanzc, anno ab incarnacione domini MCLXXVII, XV Kalendas Aprilis.
Testes huius donacionis sunt hii. dominus Everardus abbas de Colbaz, sacerdotes Heinricus et Hermannus, dominus Grimizlaus, Gnezota et Martinus frater eius, Zulis, Heinricus camerarius, Stropha et alii quam plures. Presenti itaque carta per sigilli nostri inpressionem predictam donationem confrmamus, quatenus nulli inposterum eam infringere liceat, sed qiuncunque hoc attemptaverit, a deo se dampnandum sciat. Cunctis vero eidem loco sua iur servantibus et bona facientibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quantenus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterna mereantur in celis. Amen.

W imię świętej i niepodzielnej Trójcy. Amen.
Ja Sambor, książę Pomorzan chcę wszystkim obecnym i przyszłym synom świętej Matki - Kościoła podać do wiadomości, że pobożnym mężom zakonu cysterskiego, których dobroć Boga osiedliła w miejscowości Oliwa, a która pobudowana została na moich własnych posiadłościach otrzymanych z ojcowskiego dziedzictwa, dla uzdrowienia duszy mej osoby, mej małżonki, moich dzieci i rodziców, przekazałem testamentem siedem wsi z wszelkim dobytkiem i wszystkimi dochodami i na utrzymanie tychże pobożnych braci, z mej siły i panowania na nich.
Nazwy wsi, które ja im przed świadkami na trwałe i wolne posiadanie przekazałem to: Oliwa, gdzie klasztor jest zbudowany, Salcowitz, Clambowi, Sterkow, Stanowe, Gransowi, Sincimitz.
Uwalniamy także tych ludzi od wszelkich danin i powinności służebnych z wyjątkiem obowiązku odbudowy zamku i mostu w Gdańsku. Poza tym przekazujemy im dziesiecinę z wszystkich kramów jarmarcznych mienionego zamku, dziesięcinę z cła i dziesięcinę z rzek, ponadto dziesięcinę z rybołóstwa, z klauzury w Mrzezinie i co dziesiątą rybę z Warsznicy, również dziesięcinę od wszelkiego rodzaju ryby, śledzia, jesiotra i łososia na morzu i Zalewie świeżym w naszym kraju, dowolnymi sieciami i sprzętem. Ich statki i towary uwalniamy również od cła na całym naszym terytorium. Dalej, pozwalamy im pobudować jeden mały młyn nad potokiem Strzyżą.
Dane na naszym zamku Gdańsk w roku Pańskim 1178 dnia 15 przed kalendami kwietnia.
Świadkami tej darowizny są: Everardus opat z Kołbacza, kapłani Henryk i Hermann, pan Grzymisław Genezota i jego brat Marcin, Zulis, komorzy Henryk, Strofa i wielu innych. W tym dokumencie potwierdzamy wyżej wymienioną darowiznę przez odciśnięcie naszej pieczęci, ta, że w przyszłości nikomu nie wolno jej uszkodzić, a ktokolwiek by się odważył, niech Bożej kary oczekuje. Wszystkim jednak, którzy temu miejscu jego praw zachować pomogą i dobroć okażą, niech pokój naszego Pana Jezusa Chrystusa będzie sądzony, ażeby owoce dobrych uczynków przyjmowali i u najwyższego sędziego wieczną nagrodę w niebie zasłużyli. Amen.