Fragment z książki: M. Kilarski, F. Mamuszka, J. Stankiewicz, Oliwa (wykaz zabytków wg stanu z grudnia 1956 r.):

     MURY KLASZTORNE. P i e r ś c i e ń   z e w n ę t r z n y: Wzdłuż ul. Armii Radzieckiej [ul. Opata Jacka Rybińskiego], naprzeciwko posesji nr 17, 18 i 22 dwa odcinki muru z zachowanym częściowo wątkiem gotyckim, odcinek zachodni zakończony bramką. W przedłużeniu linii tego muru (za szeregiem nowych domów) gotycki  D o m  B r a m n y: piętrowy, murowany z przejazdem (łuk okrągły, ceglany, wsparty na 2 ociosanych głazach granitowych), 2 zegary słoneczne; szczyt wschodni dekorowany wnękami; we wnętrzu znajdowała się niegdyś kapliczka św. Bernarda. Z budynkiem tym łączy się biegnący wzdłuż ul. Cystersów fragment muru nowszego.
     Na północ od szkoły (ul. Cystersów 13) mur nowszy z gotyckich cegieł porozbiórkowych. P i e r ś c i e ń z e w n ę t r z n y: na wschód i na południe od klasztoru mur z zachowanymi częściowo strzelnicami, pra­wdopodobnie jeszcze z XIV w., niektóre fragmenty muru nowsze. Na wschód i północ od kościoła mur nowszy, prawdopodobnie z 1608 r., od wschodu na murze widoczne ślady malowanej architektury, w murze północnym strzelnice, w narożu północno-zachodnim występ w postaci uproszczonego bastionu.
     KOŚCIÓŁ POKLASZTORNY, pod wezwaniem Sw. Trójcy, od 1925 r. - katedra (ul. Cystersów 16). Obecnie jest to trójnawowa bazylika z transeptem, dziesięcioprzęsłowym korpusem zachodnim i sześcioprzęsłowym, zamkniętym trzema ścianami ośmioboku prezbiterium z obejściem. Wymiary wnętrza (kościoła: długość 97,6 m, szerokość 19,0 m, szerokość środkowej nawy 8,3 m, wysokość środkowej nawy 17,7 m. Nawa południowa korpusu zachodniego węższa od nawy północnej i krótsza od niej o 4 przęsła. Do nawy północnej są dobudowane: dzisiejsza kaplica Chrzcielna i kruchta. Od południa z nawy głównej bezpośredni dostęp do wtopionej w bryłę zabudowań poklasztornych kaplicy Mariackiej. Do południowego skrzydła obejścia jest dobudowana wieloboczna kaplica św. Krzyża. Przy fasadzie zachodniej dwie ośmioboczne wieże; w północnej wbudowana klatka schodowa prowadząca na emporę organową i poddasza. Do wieży południowej przylega mur dawnej fasady wschodniej rozebranego w XIX w. klasztornego browaru.
     Nawa północna, obejście i kaplica św. Krzyża są opięte prostymi przyporami; przyporami z łękami oporowymi opięta jest część wschodnia ściany południowej nawy głównej oraz dwa wschodnie naroża prezbiterium. Nawa główna, nawy boczne, transept, prezbiterium i obejście są zasklepione sklepieniami żebrowymi. Dotychczas stwierdzono istnie­nie i zbadano kryptę pod prezbiterium; prawdopodobnie istnieją dalsze krypty pod transeptem i korpusem zachodnim. Dolną część murów dwóch zachodnich przęseł prezbiterium stanowią ściany boczne małego oratorium z ok. 1200 r.; od strony naw obejścia (ambitu) zachowany cokół zewnętrzny, na ścianie południowej odsłonięty w 1956 r. przez inż. M. Kilarskiego ślad pierwotnego sklepienia, pod dachami obejścia widać lizeny, zbity fryz arkadkowy, pierwotne okna oraz ślad narożnej, południowej wieżyczki schodkowej.
     Transept (nawa poprzeczna) i cztery dzisiejsze wschodnie przęsła bazylikalnego korpusu zachodniego dobudowano z równoczesnym podwyższeniem prezbiterium w 1 poł. XIII w.; z tego okresu pochodzą m. in. filary krzyża z użyciem cegieł glazurowanych, filary arkad międzynawowych z półkolumienkami zwieńczonymi głowicami trapezowymi (Wpływ duński), być może sklepienia nawy południowej, nadbudowane później pierwotne szczyty transeptu: południowy z "opus spiccatum" (wpływ duński) i północny z zamurowaną rozetą, częściowo zamurowane arkady przejść do kaplic bliźnich we wschodniej ścianie transeptu, zamurowany portal transeptu północnego oraz fryzy arkadkowe pod pierwotnym gzymsem obu skrzydeł transeptu. Piąte i szóste przęsło korpusu zachodniego a także dwa dalsze przęsła prezbiterium pochodzą prawdopodobnie z 2 poł. XIII w.
     Z rozbudowy gotyckiej po 1350 r. pochodzą: 4 pozostałe przęsła nawy głównej wraz z wieżami zachodnimi, nawa północna, 2 - wschodnie przęsła prezbiterium, dzisiejsze obejście "wraz z południową kaplicą św. Krzyża (przebudowaną w XVIII w.), a także sklepienia nawy północnej, prezbiterium i obejścia wraz z dekoracyjnymi ceramicznymi wsporni­kami. Sklepienia nawy głównej i transeptu "wraz z malowanymi wspornikami w formie tarcz herbowych (herby fundatorów, dobrodziejów i opatów) zostały założone w 1582 r. Na chorągiewce wieńczącej sygnaturkę nad skrzyżowaniem naw - data 1610, a także herb opata Konarskiego; herb ten znajduje się również na chorągiewce sygnaturki transeptu południowego. Na chorągiewce wieńczącej sygnaturkę transeptu północnego data 1823 (remont?).
     Kaplica Mariacka ("Polska") wbudowana w zachodnie skrzydło klasztoru powstała w obecnej postaci w pocz. XVII w., podobnie jak i dzisiejsza kaplica Chrzcielna, z wystrojem z ok. poł. XVIII w. Schody do dormitorium w południowym transepcie, wraz z portalem - z 1636 r.
     W tym samym roku powstał marmurowy portal do zakrystii. Portal i okute drzwi (przejście do Pałacu Opackiego) w obejściu, koło kaplicy św. Krzyża - z XVII w. Empory organowe w nawie głównej i transepcie z 2 poł. XVIII w.
     Na obu wieżach zachodnich brak obecnie hełmów pochodzących prawdopodobnie z 1770 r. (data na chorągiewkach) - spalonych i zestrzelonych w 1945 r. Z wyjątkiem portalu z 1688 r. wystrój fasady zachodniej z 1771 r. (datą na kartuszu blaszanym w szczycie); dwa monogramy: IHS i MARIA (drzewo, stiuk?); dwa blaszane wazony rokokowe na szczycie; krzyż prosty, pozłacany. Na szczytach obu ramion transeptu dwie sylwety herbu Oliwy (blacha żelazna), resztki polichromii - XVIII w. Na szczycie dachu (prezbiterium krzyż ozdobny, gotycki; z ok. 1600 r. Ponad okrągłym oknem wschodnim prezbiterium, w polu zamurowanego okna gotyckiego relief w narzucie: herb Oliwy i gryf pomorski, Radwan-herb opata Rybińskiego z XVIII w. Kruchta północna z 1909 r.
     WYSTRÓJ KOŚCIOŁA. P ó ł n o c n a   n a w a   k o r p u s u   z a c h o d n i e g o. Rokokowe drzwiczki w wejściu na emporę organową. Przy zachodniej ścianie złączony z dwu, renesansowy grobowiec Kosów - opata Feliksa oraz Mikołaja z rodziną; na prostokątnej płycie klęczące postacie naturalnej wielkości Mikołaja (†1599), Justyny z Konarskich (†1631, siostry opata Dawida) oraz synów: Andrzeja (†1618) i Janka (†1581). Wyżej, na marmurowej nadbudowie, w alabastrowym reliefie Feliks Kos (†1618), opat pelpliński pod figurą Ukrzyżowanego. Figury, herby na płycie i cokole (8 + 2) - polichromowany piaskowiec. Kolumny, cokół z płyt z napisami (jedna rozbita) - marmur. Uchodzi za dzieło Wilhelma van der Blocka z ok. 1620 r.
     Obok, w posadzce, płyta nagrobna z napisem i datami 1597 i 1668 r.; dalej podobne z lat 1597, 1655 (Alberta Maksińskiego - herb Pilawa), 1673, przed kratą - mnicha Adama Foleinowicza, "Polonusa z Kalisza".
     W drugim przęśle (licząc od zachodu) I ołtarz Wszystkich Sw. fund. opata A. Kęsowskiego (herb Poraj) z 1653 r., marmur i alabaster - fig. boczne Veritas i Religio, płaskorzeźby, putta, ozdoby barokowe. Obraz gł. "Koronacja N.P. Marii" - na desce, w kształcie serca, przypomina dzieło H. Hana z gł. ołtarza w Pelplinie. W nasadzie podłużny obraz na blasze - święci: Jan Chrzciciel, Bernard, papież Aleksander. Na drewnianej podstawce pod lichtarze namalowana Pieta - XVIII w. Antepediurn z kurdybanu: Przed ołtarzem robna z 1602 r. i ława z 1670 r. - na przedniej ścianie 2 stare malowidła. W poprzek nawy krata żelazna - rekonstrukcja, oryginalne pręty skrajne. Za nią płyta nagrobna 2 mnichów - z 1602 r. i Szymona Mieczkowskiego, "Polonusa" - z 1674 r.
     Żelazna krata z XVIII w. zamyka kaplicę Chrzcielną; wnętrze: ściany i rokokowy ołtarz pokryte stiukiem barwnym; w ołtarzu płaskorzeźby (św. Jana Nepomucena i w nasadzie św. Barbary) oraz fig. boczne św. Floriana i św. Wacława, stiuk biały. Na drewnianym stropie w kształcie kolebki i nad wejściem malowidła. Data wystroju: 1745 w napisie na południowej ścianie. W posadzce płyta nagrobna Jerzego Konopackiego (†1650) i Anny z Konarskich (†1646). Drewniana chrzcielnica z XVIII w.
     Następna płyta w nawie, mnicha, z 1604 r.; dalsza w 4. przęśle 4-herbowa (Rola, Poraj, Ogończyk, Pelikan) z napisem "Tu szlachetney Zophiei z Swieein" itd. - z 1648 r.
     II ołtarz św. Szczepana z 1649 r., fund. opata Kęsowskiego; gł. Obraz dzieło gdańszczanina A. Sprengla, malarza z kręgu Rembrandta. Po bokach alabastrowe fig. św. Dionizego i Wincentego, w cokole płasko­rzeźby Tomasza z Cant. i Wawrzyńca. W nasadzie owalny obraz na blasze "Rzeź niewiniątek". Krucyfiks z kości słoniowej na podstawie z alabastru. Antepedium z kurdybanu.
     Na filarze 4. od zachodu, na granicy części gotyckiej i romańskiej, ozdobny napis gotycką minuskułą na pamiątkę poświęcenia w 1350 r. rozbudowanego, po pożarze kościoła. Między 5. i 6. przęsłem płyta nagrobna z płaskorzeźbami Feliksa Konarskiego, brata opata Dawida (†1609) i żony Eufrozyny z Sokołowskich (†1606). Przed ołtarzykiem M.B. Częstochowskiej lichtarz cynowy z XVIII w. ze stemplem herbowym.
     III ołtarz św. Michała Arch., fund. opata M. A. Hackiego, obraz Mi­chała Probenera; w nasadzie tondo z symboliką (napis) Trójcy św. na płótnie. Antepedium z kurdybanu - XVII w. Między 7. i 8. przęsłem płyta (wmurowana w ścianę) z 1657 r. zakonnicy Karawackiej. Dalej (przed ołtarzem) płyta z herbem, napis zatarty.
     IV ołtarz św. Antoniego, barok, ok. poł. XVII w., obraz na płótnie nowszy; w nasadzie figurki 3 zakonników. Antepedium z kurdybanu. Fund. legatem z 1638 r. wdowy po wójcie klasztornym Piotrze Ericu; jego prawdopodobnie płyta z herbem przed ołtarzem.
     V ołtarz Najśw. Sakramentu, fund. opata Kęsowskiego z 1663 r., alabastrowy ornament barokowy, fig. 2 kapłanów Starego Zakonu z symbolami Ofiary Bezkrwawej i płaskorzeźby w cokole - św. św. Klary i Barbary z Najśw. Sakramentem. Obraz gł. na desce: św. Bernard z Najśw. Sakramentem; w predelii Pascha i Wieczerza Pańska (oba na blasze); w nasadzie 2 figurki świętych (Julianny, z Lütt. i Tomasza z Akw.) i malowane w układzie kolistym, na desce, przedstawienia 7 Sakramentów. Antepedium z kurdybanu.
     T r a n s e p t, ramię p ó ł n o c n e. Dawny gł. ołtarz św. Trójcy, renesansowy, z drzewa dębowego, fund. Rafała Kosa z 1606 r.; wystrój malarski gdańszczanina Wolfganga Spoerera, odnowiony w 1903 r.; w tym miejscu od 1688 r. Na drewnianej predelii malowidło pochodu z Arką Przymierza; Wyżej usytuowane pełnofiguralne przedstawienie św. Trójcy, które może być zasłonięte 2 skrzydłami bocznymi (nawiązanie do tryptyków gotyckich), obracalnymi wokół kolumn. Na skrzydłach płaskorzeźby: "Narodzenie", "Zmartwychwstanie", "Wniebowstąpienie" i "Zesłanie Ducha św."; na rewersach 4 Ewengeliści. Za skrzydłami ma lowane we wnękach drewnianych Ecclesia i Religio. Po bokach ołtarza fig. Piotra i Pawła. Druga kondygnacja: fig. M. Boskiej z Dzieciątkiem; na ruchomych skrzydłach. "Zwiastowanie", z boków fig. Mojżesza i Ja­ na Chrzciciela. W nasadzie postać mnicha (fundator? św. Bernard?) z kolumną. W zwieńczeniu grupa Ukrzyżowania. Nadto liczne aniołki z narzędziami Męki Pańskiej, bogata ornamentyka na kolumnach i belkowaniu, herby Kosów i Konarskich.
     Przy północnej ścianie marmurowy ołtarz Zwiastowania M. Boskiej z 1635 r. fund. opata Jana Grabińskiego. 3 obrazy na desce: gł. "Zwia­stowanie", predella "Wygnanie z Raju", nasada "Sw. Trójca"; cokół - płaskorzeźba świętego, drugiej brak. W nasadzie fig. św. Franciszka, Ksawerego i polskich świętych: Kazimierza i Stanisława Kostki.
     Naprzeciw ołtarza św. Trójcy 4-miejscowa ława renesansowa z ok. 1600 r. fund. opata Konarskiego; w zapieckach płaskorzeźby 4 Doktorów Kościoła; bogata ornamentyka. Wyżej empora dla śpiewaków z XVIII w.; na 11 obramionych polach parapetu malowane sceny muzyczne ze Starego i Nowego Testamentu. Barokowe ornamenty płaskorzeźby na podziałach pól parapetu.
     W posadzce płyta nagrobna opatów: (braci) Jana Grabińskiego (†1638) i Aleksandra (†1639) - herb Pomian. Przed stallami ustawiony. srebrny feretron, dzieło Berendta Jantzena z 1788 r. W srebrnej oprawie 2 obrazy malowane na płótnie: M. Boskiej i Anioła. Podobny feretron w gł. ołtarzu kościoła cystersów w Oliwie.
     Przed balaskami płyta nagrobna opata Jacka Rybińskiego (†1782); ocalała tylko część mosiężnej inkrustacji (5 liter, 3 sztabki) i herb Radwan.
     O b e j ś c i e. Bogato rzeźbiony, renesansowy portal przed schodami na poddasze, drzwi zdobne płaskim ornamentem.
     I ołtarz 4 Doktorów Kościoła Zach. - fig. boczne z alabastru fund. opata Kęsowskiego (herb) z 1645 r. 3 obrazy na drzewie: gł. "Nawiedze­nie", predella "Jezus 12-letni w świątyni", górny "Chrystus". Antepedium z kurdybanu. Przed ołtarzem płyta nagrobna z 1691 r.
     II ołtarz 4 Ewengelistów (symbole rzeźbione na bocznych skrzydłach) fund. opata Hackiego, którego herb malowany na obrazie na desce "Boże Narodzenie". Antepedium z kurdybanu.
     III ołtarz Trzech Króli fund. opata Kęsowskiego z 1647 r. (herb). Gł. obraz "Pokłon Trzech Króli" na desce; górny "Jezus w ubóstwie stajenki i w glorii niebieskiej"; fig. Dawida i Izajasza proroka, wyżej bis­kupi Dawid i Henryk. W cokole 2 płaskorzeźby męczennków. Podstaw­ka i krucyfiks z XVIII w.; antepedium - kurdyban.
     IV ołtarz Przemienienia Pańskiego fund. opata Hackiego (herb), obraz gł. na drzewie "Przemienienie", w nasadzie "Ukrzyżowanie" i 4 święci; krucyfiks drewniany z XVIII w. (?), 2 cynowe lichtarze z 1713 r.
     Na północno-wschodnim narożniku wewnętrznej ściany fragment zakrytego pobiałami starego napisu gotycką literą; podobne malowane na ściainie najpisy przy pozostałych narożach czekają na odsłonięcie i zbadanie.
     V ołtarz św. Andrzeja fund. opata Trebnica (†1630); obrazy: gł. na drzewie "Pojmanie P. Jezusa", predella "Chrystus w Ogrójcu", w nasadzie małe tondo na drzewie "Modlitwa Chrystusa"; mały żelazny kru­cyfiks - empire.
     VI ołtarz z obrazem na drzewie "Jezus przed Piłatem", fund. opata Hackiego (herb) - XVII w. W nasadzie obraz na płótnie "Chrystus" (na tęczy i kuli ziemskiej) i 4 męczennicy.
     VII ołtarz św. Piotra i Pawła fund. opata Trebnica (herb Poraj), XVII w.; alabastrowe figury tych apostołów i w nasadzie apostołów Szymona i Judy Tadeusza. 2 obrazy na drzewie: główny - "Biczowa­nie", górny "M. Boska Bolesna". W predelli 2 alabastrowe płaskorzeźby "Zaparcie się św. Piotra", w cokołach 2 opaci.
     VIII ołtarz Cierniem Ukoronowania (obraz gł. na płótnie) fund. opata Hackiego, koniec XVII w.; obraz górny (płótno) "Chwała świętym". Drewniany krucyfiks z XVIII w.
     IX ołtarz św. Weroniki (obraz gł. na drzewie), fund. opata Kęsowskiego z 1646 r.; obraz w predelli - pochód skazańców na śmierć krzyżo­wą. W nasadzie kolisty obraz (na desce) św. Urszuli (?) oraz 2 figury Katarzyny i Barbary (brak trzeciej - Małgorzaty).
     Kaplica św. Krzyża (opacka); w wejściu u szczytu schodów żelazna krata z ok. poł. XVIII w. Wnętrze owalne w rzucie, nakryte eliptyczną kopułką z latarnią. Wystrój: ściany, kolumny, pilastry (s t i u k i  b a r w n e), płaskorzeźby (M. Boska, św. Jacek), lustra, 2 postumenty. Nad ołtarzem grupa Ukrzyżowania - 6. figur z białego stiuku. Mensę zakrywa grób Chrystusa (fig. z gipsu). W krypcie pod kaplicą grób opa­ta Trebnica: Naprzeciwko kaplicy w obejściu brzydko pomalowany konfesjonał z XVIII w.; na drzwiczkach płaskorzeźba "Zaparcie się św. Piotra".
     X ołtarz św. Wojciecha i św. Krzyża, fund. rodziny Bruchman z Braniewa - 1674 r.; bogata płaskorzeźba z ąlabastru, patronowie fundatorów - św. Wawrzyniec i Regina; nadto Bóg Ojciec i 6 fig. alabastrowych (Piotr, Andrzej, Helana, Ludgarda, Weronika i Wojciech). Obok baldachim bogato haftowany, z datą 1716 i herbem klasztoru.
     XI ołtarz Zmartwychwstania (św. Jama Chrzciciela), fund. opata Kęsowskiego z 1645 r.; obraz gł. na desce nowszy lub przemalowany. 4 fig. alabastrowe, Anioł Gabriel, Zachariasz, św. Anna i Elżbieta, 1 płaskorzeźba św. Jana Chrzciciela, 2 płaskorzeźby medaliony - Chrystus i M. Boska; antepedium z kurdybanu, krucyfiks z 1862 r. - fig. nowsza.
     Grobowiec książąt pomorskich z czarnego marmuru, fund. opata Da­wida Konarskiego z 1615 r., przeniesiony tu z prezbiterium w 1910 r.(?). Na grobowcu napis i herb książąt (Gryf). Naprzeciw na ścianie renesan­sowa tablica poświęcona pamięci pierwszego opata oliwskiego Ditharda; napis powtórzony ze starszego malowanego na ścianie (pod tablicą drew­nianą) z dodaniem sceny wprowadzenia konwentu do kościoła przez księcia pomorskiego (1186) i herbu Oliwy. Obok renesansowe epitafium Reimholda Heidensteina (†1620), historyka Stefana Batorego i jego żony; ich 2 malowane herby, 2 portrety (warsztat H. Hana), "Ukrzyżowanie", 4 owalne scenki wskrzeszeń, napis.
     XII ołtarz św. Marcina, fund. opata Kęsowiskiego 1644 r., 2 obrazy na desce: gł. "Wniebowzięcie", w predelli "Jezus i apostołowie", w nasadzie 2 fig. alabastrowe (św. Robert i św. Jacek) i grupa ze św. Marcinem na koniu. Tuż przy arkadzie przejścia do transeptu nagrobek w kształcie obelisku z popiersiem zmarłego w 1737 r. podkomorzego J. Hiilsena, dłuta gdańskiego rzeźbiarza Meissnera z 1760 r. Po drugiej stronie mały baldachim z XVII w. Prócz wymienionych w nawie północnej i obejściu znajdują się następujące zabytki: 11 ław dwusiedzeniowych z wysokimi zapleckami, bogato rzeźbionych (na 10 napisy łacińskie) z pocz. XVII w. (1612?); 23 małe płyty nagrobne mnichów z napisami i datami - głównie z poł. XVII w. i 2 z XVIII w.; wśród nazwisk: Michał Powalski, †1642 (brat jego "nobilis Cassubita"), Miko­łaj Potulicki †1647 (krewniak Wejherów), Kazimierz Bautzendorf-Kęsowski †1645 (krewniak opata). W ścianie obejścia i nawy północnej 9 drzwiczek zamykających schowki zdobionych motywami o formach renesansowych; 11 obrazów religijnych różnej wielkości, barokowych i późniejszych, m.i. 2 duże prostokątne fund. Hackiego i wcześniejszy (ołtarzowy?) "Naigrawanie".
     T r a n s e p t, ramię p o ł u d n i o w e. Marmurowy ołtarz św. Jó­zefa (obraz górny), fund. opata Grabińskiego z 1636 r. Obraz gł. "Wręczenie kluczy", w predelli "Chrystus i Piotr na jeziorze". 5 figur i 2 płaskorzeźby z alabastru; antepedium z kurdybanu. Na wschodniej ścianie marmurowe lawatorium z 1635 r. Na poręczy schodów do dormitarza stoi rzeźbiona z drzewa postać mnicha (może jeden z dwu ustawionych w 1636 r.). W nadprożu portalu (1636 r.) schodów polichromowane płaskorzeźby św. Piotra i herb. Grabińskiego Pomian. Drzwi do dormitorium ze zdobieniami renesansowymi; nad nimi napis gotycki odkryty w 1956 r. Nad ołtarzem na ścianie zespół zegarowy - tarcza i poniżej anioł, poruszany mechanizmem zegara przed sygnaturką (ok. 1600?). Nad tarczą zegarową bogata płaskorzeźba, św. Trójcy w oprawie owalu i gwiazdy (1 ćwierć XVII w.). Przy ścianie zachodniej małe organy (rokokowy prospekt z 2 fig. aniołów i grupą Dawida); na parapecie empory 11 malowideł (epizody z życia świętych) - XVIII w. Emporę podpierają 2 sztaby, na których rokokowe zdobienia z żelaznej blachy. Na wschodniej ścianie obraz "Wniebowstąpienie" - XVII w.
     N a w a   p o ł u d n i o w a. Na pierwszym od wschodu filarze renesansowa tablica z napisem o głodzie w 1217 r. Na południowej ścianie obrazy (płótno) z postaciami 12 apostołów (1 poł. XVIII w.). W skrajnych przęsłach nawy przejścia do krużganku; drzwi, okucia i zamki z XVII w. Przy drzwiach zachodnich na ścianie epitafium pierwszego biskupa gdańskiego O’Rourke, †1942; w posadzce płyta nagrobna z napi­sem "nobilis Salomon Zutorziczki obyt. ... (zmarł) 1598". Na zachodniej ścianie stara rzeźba Chrystusa na krzyżu.
     S k r z y ż o w a n i e   t r a n s e p t u  z nawą główną. W posadzce 3 ozdobne, inkrustowane mosiądzem płyty nagrobne opatów: od strony południowej K.B. Dąbrowskiego z 1722 r., następna Dawida Konarskiego (†1616 r.) i koło ambony opata Michała Konarskiego z 1641 r. część inkrustacji "wykruszona (w płycie Dąbrowskiego brak 23 liter, w płycie D. Konarskiego pozostało 9 liter), reszta zagrożona. Pożądane wyjęcie cenniejszych płyt z posadzki i wmurowanie w ściany naw. Na środku duża płyta zamykająca kryptę z prochami książąt pomorskich. Na południowo-wschodnim filarze skrzyżowania, nad płytą D. Konarskiego drewniane, renesansowe epitafium tego opata z jego portretem oraz napisem i 7 obrazami Męki Pańskiej. Wyżej epitafium z 1587 r. opata Kaspra Geschkaw (Jeszke z Jeżewa), †1584 r.; w scenie "Sądu Ostatecznego" jego klęcząca postać. Po przeciwnej stronie, przy północno-zachodmm filarze skrzyżowania, rokokowa ambona fund. opata Jacka Rybińskiego - XVIII w.; na niej pozłacane reliefy ze scenami z życia św. Bernarda, baldachim ambony z bogatą rzeźbą figuralną (4 symbole ewengelistów, fig. Chrystusa, anioł).
     P r e z b i t e r i u m. Monumentalna barokowa nastawa ołtarza: 14 kamiennych, półkolem ustawionych kolumn podtrzymuje belkowanie i umieszczone ponad nim stiukowe niebo z osadzonym centralnie kolistym witrażem św. Trójcy (dzieło artystki Baudouin de Courtenay z 1948 r.). Na obłokach liczne rzeźby (stiuk) przedstawiające Chrystusa, Dawida, Mojżesza i kilkanaście innych postaci oraz ok. 150 alabastrowych główek anielskich i 2 putta. W ujęciu kolumn duży obraz Andrzeja Stecha: Maria i Bernard - patronowie i orędownicy klasztoru oliwskiego. Sklepienie nad ołtarzem zdobne 4 reliefami gryfów i ornamentami oddzielone jest stiukową kotarą podtrzymywaną przez parę aniołków; pod sklepieniem Michał Archanioł. Całość fund. opata M. Hackiego (herby) z 1688 r. Na ołtarzu tabernakulum ze srebrnymi ściankami, 6 wysokich lichtarzy z brązu, 2 rokokowe relikwiarze ze srebra. Obok ołtarza 2 wysokie lichtarze i na postumentach (drewnianych) 2 pulpity mosiężne, 3 tablice (kanony) w rokokowej oprawie. W północnej ścianie barokowe tabernakulum z ozdobną kratą - schyłek XVII w.
     Przy obu ścianach prezbiterium dwupoziomowe stalle dębowe z 1604 r. fund. D. Konarskiego; bogata płaskorzeźba z ornamentem renesansowym plastyką figuralną. Poza stallami na ścianach zakryte pobiałą (w 1833 r.) wielkie malowidła: "Raj" i "Triumf Kościoła", prawdopodobnie z końca XVII w. W środku prezbiterium srebrna lampa; na brzuścu 12 powtórzeń Chrztu w Jordanie. W posadzce na środku prezbiterium płyta zamykająca wejście do krypty; na niej 4 mosiężne koliste uchwyty i płaskorzeźba (symbol śmierci).
     Krypta z XVII w. (data 1691 na ścianie wewnątrz); w jej części środ­kowej nowsze trumny zakonników, m.i. dwu ostatnich opatów - Hohenzollernów; pod ołtarzem stos kości zebranych tutaj spod całego prezbiterium w czasie budowy krypty. W zachodniej części prezbiterium na obu ścianach renesansowe malowidła z XVI w.; na północnej ścianie wyobrażenia 5 książąt pomorskich - Subisława, Sambora I, Mszczuja I, Świętopełka II i Mszczuja II; na południowej króla Przemyśla II, Wacława II Czeskiego, Władysława Łokietka, Waldemara Brandenb. Winricha von Kniprode i króla Kazimierza Jagiellończyka. Niektóre portrety, a zwłaszcza książąt Świętopełka II i Mszczuja II uszkodzone; pod portretami herby i podpisy. Podobne portrety (rzekome dzieło Hana) w identycznym układzie, ujęte bogatą renesansową oprawą, fund. opata Dawida Konarskiego zawieszono w 1613 r. na pierwotnych dodając portret króla Stefana Batorego po stronie północnej i Zygmunta III Wazy po stronie południowej. Pod portretami książąt pomorskich obraz ze sceną chrztu Subisława i 2 tablice głoszące zasługi fundatorów. Po drugiej stro­nie obraz z przedstawieniem napadu Prusów w 1226 r., 2 tablice - jedna wymienia 8 napadów na klasztor, druga sławi Kazimierza Jagiellończyka. Wszystkie portrety z oprawą i tablice zdjęte w 1956 r. dla konserwacji. Zabezpieczone zostaną również portrety na ścianie. W ścianie południowej, tuż nad posadzką marmurowa tablica francuskiego oficera Ferdynanda Imercourt poległego w 1807 r. pod Gdańskiem. U wejścia do prezbiterium po stronie południowej tron opacki z 1730 r. fund. opata Zaleskiego (herb Godziemba). Po przeciwnej stronie, poza wejściem na ambonę, pozosta­łość po palenisku do węgla dla kadzielnic: ażurowa miedziana osłona zdjęta wraz z kominem w 1956 r.
     N a w a   g ł ó w n a. Od strony zachodniej rokokowe organy fund. opata Jacka Rybińskiego, wykonane w 2 poł. XVIII w. przez zakonnika, brata Michała (Wulffa), później parokrotnie przerabiane. Zachowany rokokowy prospekt z licznymi rzeźbami, dzieło 2 mnichów cystersów. Na architektonicznej drewnianej oprawie piszczałek prócz rokokowych ornamentów rozmieszczono ok. 30 różnej wielkości figur anielskich i 4 pary aniołów (większość zmechanizowana i "współgrająca" z organami).
     Pod emporą organów drewniana ścianka z trojgiem drzwi, całość bogato dekorowana rokokowym ornamentem (2 pot. XVIII w.). Ta drewniana obudowa kryje górną część wewnętrznego marmurowego portalu z czasów opata Hackiego; hertb jego, insygnia, inicjały i data 1688 wpleciona w ażurowy ornament na zamku drzwi zewnętrznych z XVII-wiecznymi okuciami. Na filarach empory organowej 2 cynowe kropielnice. Przy północnym filarze płyta (rozbita) z 1680 r. - napis "musicus". W poprzek kościoła krata żelazna z pocz. (?) XVII w.; część środkowa uzupełniona. Obok kraty, przy północnym filarze nawy płyta nagrobna z 1650 (30?) r. Nieco dalej ku wschodowi, na środku kościoła płyta nagrobna, opata pelplińskiego Feliksa Kosa z 1618 r. (wikariusz generalny cystersów, sekretarz królewski). Mosiężna inkrustacja (herb Kos, napisy - pozostało 10 - 13 liter), sztaby zdekompletowane. Dalej 5 dużych płyt nagrobnych z herbami, napisy zatarte.
     Na ścianach obrazy w starych ramach: 7 dużych owalnych fund. opata Hackiego (herby) - cykl Maryjny (Zwiastowanie, Narodzenie, Wniebowzięcie, Koronacja, Królowa Apostołów, Męczenników, Dziewic, Wyznawców); 6 dużych prostokątnych - 2 Zbawiciela, 2 Marii, św. Benedykta, Bernarda; (prawdopod. z 1615 r.); 10 małych prostokątnych wizerunków apostołów z pocz. (?) XVII w. W środku nawy 16-ramienny pająk mosiężny z 1769 r. Na zachód od wejścia do kaplicy Mariackiej skarbonka z barokową tablicą i obrazem na płótnie: św. Trójca i więźniowie; napis niemiecki, łaciński i polski: "Weyrzey Panie na ciężkości więźniów" i 2 inne; drugi, starszy obraz na papierze, tempera. Na ścianach nawy 14 malowanych stacji Męki Pańskiej pędzla artyski Baudouin de Courtertay z 1948 r.
     K a p l i c a  M a r i a c k a (Polska). W 2 przejściach z nawy głównej renesansowa krata żelazna, fund. opata D. Konarskiego (herb) z ok. 1612 r. (?). W kaplicy marmurowy ołtarz z 1681 r., alabastrowe ozdoby, polichromowany herb Oliwy i 5 fig.; górny otoraz na desce - św. Stanisław, z 1681 r.; gł. - Maria, malował Fugiel z Monachium w 1910 r.; poprzedni: kopia z Raffaela, malował Sy z Gdańska w 1845 r. (w domu parafialnym); pierwotny "Naigrawanie" - prawdopodobnie ten w ambicie, przypisywany Stechowi. Przy ołtarzu na ścianie 2 barokowe obrazy: "Zdjęcie z krzyża" wg Rubensa i "Ukrzyżowanie"*. Przy zachodnim wejściu stara kropielnica. Srebrna lampa wieczna z XVIII w. Pająk wenecki z XIX w. Reszta wyposażenia kaplicy: pseudobarokowa ambona. Pieta, balaski, postumenty, drzwi, polichromia i inne z pocz. XX w.