Przekazała Pani Danuta Rolke-Poczan w 2017 roku.
Zespół Autorskich Pracowni Architektonicznych
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Oliwa - centrum
Studium historyczno - konserwatorskie
Dla: Urząd Miejski w Gdańsku (umowa nr 675/96)
Gł. projektant mgr inż. arch. Jadwiga Hryncewicz
Opracowanie projektu dr inż. arch. Janusz Ciemnołoński
Szef pracowni autorskiej mgr inż. arch. Danuta Poczman
Maj 1997 rok
Janusz Ciemnołoński
Oliwa - studium historyczno-konserwatorskie.
Cechy fizjograficzne terenu, jaki cystersom sprowadzonym z podszczecińskiego Kolbacza zaproponował w 1176 r. książkę pomorski Sambor, musiały być nęcące. Potok Oliwski przecinający tarasowatą dolinę zbierający wodę ze strumyków spływających z sąsiednich wzgórz porośniętych gęstymi lasami, duże obszary żyznych łąk, łagodny klimat, bliskość dróg handlowych zwłaszcza "via regia" i połączona z nią "via mercatorum" od niedalekiego Pruszcza (być może będąca niegdyś starożytnym szlakiem bursztynowym) dających kontakt ze światem, bliskość morza a równocześnie spora odległość od większego skupiska ludzkiego jakim był Gdańsk, duże połacie ziemi zdatnej pod uprawę rozpościerające się u podnóża wzgórz morenowych najbliższej okolicy - były to wartości, które zgodnie z regułą zakonną cystersów umożliwiały osiedlenie się i dawały konwentowi perspektywę znakomitego rozwoju gospodarczego.
Nie można się przeto dziwić, że z terenów darowanych konwentowi przez księcia Sambora w 1178 r. została wybrana OLIWA jako miejsce najbardziej odpowiednie na budowę klasztoru.
I mimo szeregu niepowodzeń związanych z pierwszym okresem pobytu zakonników cysterskich w Oliwie, miejscowość ta okazała się dla nich znakomitą zdobyczą.
Oliwa jako miejscowość, którą związano od początku z siedzibą klasztoru cysterskiego, pojawiła sie w dokumentach pomorskich zgromadzonych przez M. Perlbacha w "Pommerellisches Urkundenbuch" bezcennym dziele wydanym w Gdańsku w 1882 r. - aż 101 razy wśród 704 dokumentów, pochodzących z lat 1140 do 1315. Po raz pierwszy Oliwa występuje pod datą 18 marca 1178 r. w dokumencie sporządzonym w Gdańsku, jako darowizna księcia Sambora dla klasztoru w Oliwie w towarzystwie sześciu innych miejscowości takich jak: Salkowice, Kłębowo, Starkowo, Stanowo, Gransowo, Siencimice.
Wśród tych dokumentów szereg dotyczy kolejnych darowizn czy potwierdzeń kolejnych władców na darowizny dokonane przez ich poprzedników. I tak:
w 1220 r. książę Świętopełk klasztorowi w Oliwie zalegalizował darowizny Sambora, Mściwoja i Sobiesława dotyczące wsi Starzyn, Barniewice, Chmielno, Tristica, Rahmel, Sarnowice, Wadina i Wostrzyce, Unisław lub Warszkowy oraz Henryk lub Gowino,
w 1224 r. 23 kwietnia, Świętopełk nadal klasztorowi w Oliwie następujące wsie na terytorium Oxhöft (na południe od Pucka): Most, Zbychowo, Pierwoszyno, Kochowo, Kiedryno, Senchino, Kossakowo, Nimichowo, Dębogóra. w 1229 r. 27 grudnia, w Lubichowie Sambor i Świętopełk nadają klasztorowi w Oliwie ziemię Gniewską,
w 1238 r. 2 lutego Świętopełk nadaje klasztorowi w Oliwie jezioro Zaspa
(w 1245 r. nabyli cysterski miejscowości Zaspa i Jelitkowo),
w 1247 r. 23 grudnia, Świętopełk nadaje klasztorowi w Oliwie potok Strzyżę z dwoma młynami,
w 1263 r. 25 listopada, Świętopełk nadaje klasztorowi w Oliwie młyny we Wrzeszczu,
w 1271 r. Mściwój nadaje klasztorowi w Oliwie wieś Messino (koło Pucka)
(w 1279 r. cystersi nabyli wsie Polanki i Przymorze),
w 1285 r. 8 maja, Mściwój nadaje klasztorowi w Oliwie wsie: Starzyn, Zelików i Messyna,
w 1289 r. 23 czerwca, Mściwoj nadaje klasztorowi w Oliwie dwie wsie: Rajkowy i Radostowo,
w 1291 r. książę Bogusław IV potwierdza wszystkie posiadłości klasztoru w Oliwie z przynależnościami i wymienia ich nazwy zaczynając od Oliwy i związanym z nią folwarkiem. Wymienia wśród innych także Przymorze i Sopot, razem ok. 36 miejscowości,
w 1295 r. 9 sierpnia, książę Przemysław potwierdza wszystkie nadania klasztorowi w Oliwie, wymienione w poprzednim dokumencie,
itd.
Uposażenie jakim książęta pomorscy obdarowali konwent w Oliwie umożliwiło nie tylko wzrost gospodarczy, ale także budowę klasztoru wraz z kościołem, który powiększał swoje rozmiary stosownie do rosnących potrzeb przestrzennych zapełniającego się nowymi kandydatami konwentu. Jego rozwój możemy prześledzić na kartach kroniki klasztornej, ale brak jest tam informacji na temat przemian przestrzennych samej miejscowości, od której tereny klasztorne zostały oddzielone masywnym, podwójnym murem. Jego fragmenty zachowały się do dziś.
W 1831 r. władze pruskie zlikwidowały konwent, część budynków rozebrano, resztę wraz z kościołem przekazano rozwijającej się parafii. Pałac opacki przeszedł we władanie rządu.
Mimo złego losu jaki spotkał cysterską Oliwę, zachowały się w jej historii pewne fakty dotyczące nie tylko Pomorza, ale i całego kraju. I tak Oliwa była miejscem intronizacji a także pogrzebów kolejnych książąt pomorskich w okresie średniowiecza. Pod Oliwą rozegrała się słynna bitwa morska w 1627 r. między polską i szwedzką flotą zakończona zwycięstwem Polaków. W 1660 r. właśnie w Oliwie podpisano pokój ze Szwedami na stole, który zakonnicy pieczołowicie przechowali dzięki czemu i my dziś możemy go oglądać w jednym z poklasztornych wnętrz. A rolę potoku Oliwskiego można ocenić dopiero, gdy w porównaniu z innymi ośrodkami średniowiecznych źródeł energii stał się podstawą jednego z największych na Pomorzu ośrodków przemysłowych w okresie XVI do XIX wieku. Jeszcze w 1869 r. w samej Oliwie było czynnych siedem młynów zbożowych i sześć kuźni żelaza. W 1879 tych młynów było już jedenaście, nadal sześć kuźni i jeden tartak. Dopiero od 1893 r. w związku z rozwojem nowoczesnego przemysłu, kuźnice zaczyna się likwidować. Jedna z nich przetrwała do naszych czasów właśnie w Oliwie i stanowi czynny, wartościowy obiekt muzealny.
Z XIX-wiecznych faktów dotyczących Oliwy jako dawnej osady przyklasztornej po likwidacji klasztoru, ośrodka gminy po 1852 r. i miejscowości letniskowej dla mieszkańców Gdańska dzięki jej łagodnemu klimatowi i przyrodniczym walorom, można wiele odnotować.
Ludność Oliwy wzrastała także dzięki przemianom sąsiedniego Gdańska. I tak gdy w 1831 r. w Oliwie mieszkało ok. 1000 rolników, rzemieślników i robotników, to w 1895 r. było już 4216 mieszkańców o bardzo zmienionej strukturze zawodowej. Ale jeszcze w 1873 r. na 501 gospodarstw domowych, aż 288 - trzymało zwierzęta. Gdy w 1926 r. Oliwa stała się jedną z dzielnic Gdańska, liczyła już 13.927 osób.
W 1830 r. zorganizowano nowy cmentarz przy dzisiejszej ulicy Czyżewskiego likwidując dzięki temu problemy pochówku zmarłych mieszkańców Oliwy.
W 1864 r. uruchomiono konny omnibus z Wrzeszcza przez Oliwę do Sopotu a w 1872 r. z Gdańska do Oliwy.
Rok 1870 stał się przełomową datą w rozwoju Oliwy. Otwarto linię kolejową z Gdańska przez Słupsk do Koszalina. Równocześnie zaczęto przystosowywać drogi do normalnej komunikacji kładąc na nich twarde nawierzchnie. W pierwszej kolejności zmodyfikowano drogi do Chwaszczyna i Jelitkowa. Twarde nawierzchnie otrzymały ulice: Opata Jacka Rybińskiego (dawna Armii Radzieckiej - Am Schlossgarten), Stary Rynek Oliwski (dawniej Armii Polskiej - Am Markt), Spacerowa (dawniej Kolner Chausse), Kwietna (dawniej Rozengartenstrasse).
W końcu XIX wieku władze gminy opracowały nowy program zasiedlania Oliwy wykorzystując już istniejące drogi zmieniając je w ulice. Ograniczono ich szerokość do 20 m a poprzecznych (razem z chodnikiem) do 17 m. W pierwszej kolejności pod zabudowę przeznaczono tereny wzdłuż ulic: Grunwaldzkiej (Danziger Chausse), Obrońców Westerplatte (Georgstrasse). Nieco później Asnyka (Albertstrasse) i Kaprow (Gneisenaustrasse a wcześniej - Delbrick Strasse). Włączone w 1864 r. Polanki, planowano zabudować od 15 do 27 numeru. Wytyczono z kolei nowe ulice po zachodniej stronie Polanek: Leśną (Waldstrasse), Słoneczną (Ottostrasse), i poprzecznie do nich: Podhalańską (Am Wachterbergstrasse - wcześniej Berg-Strasse) i Alfa Liczmańskiego (Jahnstrasse).
W 1908 r. - w rok po włączeniu Jelitkowa i Przymorza z Żabianką do Oliwy, uruchomiono nową linię tramwajową z Gdańska do Oliwy i z Oliwy do Jelitkowa wzdłuż zamienionej na ulicę drogi, ul. Pomorskiej (Seestrasse). Od ul. Grunwaldzkiej do Oliwy wytrasowano dla linii tramwajowej nową drogę i jako ulica dwupasmowa - Wita Stwosza (Kronprinzen Allee) dobijała do ul. Opata Jacka Rybińskiego wąskim pasem linii tramwajowej, kończąc się w zasadzie na ul. Obrońców Westerplatte.
Nowa zabudowa Oliwy wymagała nowej infrastruktury: zaopatrzenia w wodę i zrzutu ścieków. W tym celu w 1888 r. oddano do użytku ujęcie wody w okolicach Młyna Leśnego i ulicą Spacerową doprowadzono na teren całej Oliwy: od ul. Kwietnej i Polanek do dworca kolei. Nowe ujęcie ze źródła w okolicach Doliny Radości uruchomiono w 1901 r. Ścieki były odprowadzane na pola irygacyjne położone na północ od Jelitkowa. Dopiero w 1930 r. zbudowano na Zaspie oczyszczalnię ścieków i poprowadzono nowy kolektor z Oliwy i Jelitkowa. Wówczas można było zlikwidować uciążliwe dla środowiska pola irygacyjne. W 1930 r. przy ul. Wita Stwosza we Wrzeszczu przy granicy z Oliwą, za wałem nowej linii kolejowej poprowadzonej w 1913 r. na zachód, stanęła nowa zajezdnia tramwajowa.
Materiały historyczne dotyczące Oliwy, odnoszą się do tej włączonej w 1926 r. do Gdańska dzielnicy jako całości. Trudno jest wyeliminować z nich informacje, które możemy je wiązać tylko z terenem Starej Oliwy - jako terenu dotyczącego szczegółowego planu zagospodarowania Oliwy. Większość archiwaliów dotyczy samego klasztoru, a pojawiające wzmianki o Oliwie jako wsi przyklasztornej są sporadyczne i jakby przy okazji rozwijania tematu głównego.
Główny cel jakim jest rozwój przestrzenny Starej Oliwy, musimy przeto opierać głównie na starych mapach i planach, przechowywanych wśród archiwaliów Wojewódzkiego Archiwum Państwowego (WAP) oraz w dziale kartografii Biblioteki Polskiej Akademii Nauki (PAN) - dawnej Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Ich reprodukcje zostały m.in. zgromadzone w wielotomowym opracowaniu mgr Jolanty Barton, p.t.: "Gdańsk-Oliwa, dokumentacja historyczno-urbanistyczna, wykonana na zlecenie Gdańskiego Ośrodka Ochrony Dóbr Kultury w PP. Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej PP - Pracowni Konserwacji Zabytków, oddziału w Gdańsku. Fotografie z natury oraz reprodukcje wykonali dwaj fotograficy PKZ - Andrzej Kołecki i Artur Wołosewicz przed 1977 r. Wszystkich zainteresowanych szeroką problematyką dotyczącą Oliwy odsyłam do tej pracy opartej na ogromnej ilości archiwaliów i fachowych opracowań. Jednym z najwcześniejszych i najciekawszych planów jest plan Oliwy z r. (WAP-Gdańsk, sygn. V-18/701), na którym oprócz schematycznej konfiguracji terenu, odnotowane zostały drogi wraz z ich zadrzewieniem, stawy, potoki i rowy melioracyjne a także charakterystyka zagospodarowania terenu - jak łąki, ogrody, zabudowa itp. Na planie widać wyraźne zróżnicowanie szerokości dróg. Rejon Starej Oliwy jest na nim zaznaczony jako skupisko zabudowy na zachód od skrzyżowania ul. Opata Rybińskiego z ul. Polanki, wzdłuż ul. Stary Rynek Oliwski i ul. Kwietnej ciągnącnej się dnem doliny utworzonej przez potok Oliwski zasilający w wodę liczne stawy uformowane na jego trasie. Z podmokłych łąk rowy melioracyjne za pośrednictwem potoków odprowadzają wody opadowe z okolicznych wzgórz do stawów, potoku Oliwskiego oraz dwóch studzienek oznaczonych na zakolu Starego Rynku Oliwskiego. Niewspółmierna szerokość drogi od skrzyżowania z dzisiejszą ulicą Grunwaldzką, na którym istniał do czasów powojennych szpital św. Łazarza, do skrzyżowania z ul. Polanki wzdłuż parku, może być uzasadniona jej przeznaczeniem. Prawdopodobnie była ona na całej swej długości targowiskiem. Po obu stronach skrzyżowania z Polankami dwie parcele różnej wielkości stanowią zaplecze przydrożnej zabudowy i swym środku mają zaznaczone krótkie szpalery drzew. Na zachód za przejściem na łąki, zaznaczono na planie budynek, prawdopodobnie dworski, ma w swoim zapleczu ogród ozdobny, duży dziedziniec ze studnią w środku i dalej - prawdopodobnie zabudowania gospodarcze. W dalszej części zakola Starego Rynku Oliwskiego w zabudowie oznaczono tylko dwa budynki, które nie są dawnym zajazdemgospodą wzmiankowaną w 1610. Gospoda mogła istnieć w cytowanym wyżej zespole zabudowy gospodarczej będącej jej zapleczem w formie stajni i wozowni, które być może swoim miejscem wiążą się z zachowanymi do dziś w terenie na zapleczu odbudowanego pod nr 7. Za skrzyżowaniem z ul. Kwietną, Stary Rynek Oliwski zwęża się w przejściu nad potokiem uchodzącym z dużego stawu zwanego dziś Młyńskim i przekształca się w rozwidlenie u stóp Pachołka - największego wzniesienia na tym terenie - na kierunek płn.-wschodni i zachodni. Pierwszy rozwidla się dalek na ul. Czyżewskiego (Ludolphinestrasse) i Opacką (Saltzmannstrasse), drugi - na ul. Kościerską (Schäfereiweg), Karwieńską (Strauchmühle) i Spacerową (Köner Chaussee). Na południe od ul. Kwietnej granicę działek stanowi potok zbierający wodę z rowów melioracyjnych podmokłych łąk, które będą naturalnymi granicami przy późniejszej parcelacji terenu.
Kolejny plan z ok. połowy XIX wieku (PAN, kart. z IV-452) pokazuje zabudowę Oliwy na wschód i na zachód od kompleksu klasztornego, przy ul. Grunwaldzkiej, Opackiej Starym Rynku Oliwskim i ul. Kwietnej.
Na kolejnym planie z 1885 r. widać rosnącą obustronnie zabudowę ul. Grunwaldzkiej i południową stronę ul. Opata Jacka Rybińskiego. Jest już wytyczona ul. Obrońców Westerplatte, Flisacka, Derdowskiego i zaczątek ul. Podhalańskiej. Rośnie też zabudowa Polanek od wschodu. Od dworca funkcjonującej już kolei została wytyczona ul. Obrońców Poczty Gdańskiej.
Na planie z ok. 1910 r. pojawiły się wytyczone nowe ulice. Po wschodniej stronie ul. Grunwaldzkiej jest już ul. Hołdu Pruskiego, ul. Ceynowy, Majkowskiego. W rejonie środkowym - ulice: Asnyka, Kaprów, Wita Stwosza, Żeromskiego. W części zachodniej wytyczono ulice: Leśną, Słoneczną, Podhalańską i Alfa Liczmańskiego. Zabudową wypełniają się kwartały między dworcem kolejowym i ul. Grunwaldzką. Wypełnia się kwartał między ul. Opata Rybińskiego - Kaprów - Asnyka i Wita Stwosza. Wypełniają się kwartały po obu stronach Polanek i Obrońców Westerplatte, Leśnej, Podhalańskiej i Alfa Liczmańskiego. Zabudowuje się trapezowaty kwartał na południe od ul. Kwietnej.
W 1907 r. za torami kolejowymi uruchomiono gazownię a między torami i ul. Grunwaldzką wyznaczono tereny pod zakłady przemysłowe. Przy ul. Wita Stwosza, w kwartale między ul. Derdowskiego i Żeromskiego pojawia się nowa zabudowa.
Kolejny plan z r. pokazuje wytyczone nowe ulice. Między ulicami Derdowskiego i Kaprów pojawiają się cztery ulice: Jana Husa (Hardenbergstrasse), Stanisława Wąsowicza (Steinstrasse), Stefana Miraua (Scharnhorststrasse) i Franciszka Kręckiego (Bátowstrasse). Piąta - poprzeczna do Kręckiego - W. Drzymały miała przed wojną tę samą nazwę: Bátowstrasse. Między ulicami: Derdowskiego i Żeromskiego przecięła kwartał na dwie części ul. Grottgera (Lessingstrasse) a dalszy podział był dziełem ul. S. Witkiewicza, która połączyła ul. Grottgera z Polankami, przed wojną jako Paulastrasse. Na zachód od ul. Słonecznej zaczęto organizować podział terenu na parcele. Pojawiła się ul. Świerkowa, która zamknęła przedłużone ulice: Podhalańską i Alfa Liczmańskiego zmieniając układ trapezu zabudowy przy ul. Kwietnej. Do 1928 r. niemal całkowicie wypełniono zabudowę kwartałów między dworcem i ul. Grunwaldzką. Podobnie całkowicie zabudowano kwartał między ulicami: Obrońców Westerplatte, Kaprow i Wita Stwosza. Ul. Kaprów dostała również zabudowę od strony południowej. Wypełniono zabudową przygotowane wcześniej działki po zachodniej stronie ul. Grunwaldzkiej i jedną działkę od strony ul. Jana Husa 4. W ramach spółdzielni mieszkaniowej rozpoczęto budowę szeregowców wzdłuż nowo-wytyczonej ulicy Drzymały i Stefana Miraua. Przed cofniętą zabudową północnej pierzei ul. Drzymały - wyodrębniono skwer-plac zabaw dla dzieci, jako przykład realizacji przemyślanego planu urbanistycznego dla tego fragmentu humanitarnej zabudowy Oliwy. Wyobraźnia ówczesnych urbanistów nie przewidywała jeszcze dynamicznego rozwoju komunikacji i przemysłu samochodowego. Dlatego zabrakło w tym rozwiązaniu przewidywania miejsc na ew. garaże czy miejsca postojowe dla samochodów przy stosunkowo wąskiej ulicy. Dla pracowników banku, zbudowanego w narożu ulic Żeromskiego i Wita Stwosza, wzniesiono dwa urocze budynki bliźniacze z mansardowym dachem przy północnej pierzei ul. Żeromskiego. Szczelnie zabudowano ul. Polanki i ul. Leśną. Na dużej parceli pod nr 6-7 przy ul. Leśnej, wzniesiono w neogotyku kościół ewangelicki. W tym samym kwartale, od strony Polanek pojawiła się szkoła a nieco później w pobliżu - dom parafialny. Ulicę Alfa Liczmańskiego zabudowano od strony północnej - całkowicie, wraz z nową szkołą; także od strony południowej pozostawiono tylko jedną parcelę wolną na przeciwko szkoły. Ul. Podhalańską zabudowano aż do ul. Słonecznej - całkowicie, z wyjątkiem trzech działek nr 9, 12, 22. Również ul. Słoneczna od strony wschodniej została zabudowana. Jedyne dwa kwartały w tym rejonie, między ul. Alfa Liczmańskiego i ul. Podhalańską oraz ul. Podhalańską i tzw. żwirówką (drogą pod lasem) na zachód od ul. Słonecznej stały jeszcze nie podzielone. Zabudowano ul. Witkiewicza w części wschodniej i dowma bliźniakami skrzyżowanie północne ul. Grottgera z ul. Żeromskiego.
Do r. uzupełniono zabudową ul. Żeromskiego między Polankami i ul. Grottgera. Na niezabudowanej części parceli między ul. Grunwaldzką Derdowskiego i Jana Husa, wzniesiono szeregowiec w kształcie litery Z. Przed cofniętą zabudową od strony Jana Husa urządzono skwer-plac zabaw dla dzieci. W kwartale między ul. Franciszka Kręckiego, Stanisława Wąsowicza i Jarosza Derdowskiego wzniesiono wolnostojące piętrowe domki.
Do r. kwartał między ulicami: Słoneczną, Świerkową, Podhalańską i Alfa Liczmańskiego zapełniono fińskimi domkami.
W latach wojny, w środkowej części bloku między Polankami, Wita Stwosza, Obrońców Westerplatte i Żeromskiego, przy wprowadzonym tam przedłużeniu ul. Grottgera i jej zakrętu do ul. Wita Stwosza, na dziewięciu parcelach wzniesiono dwukondygnacyjne wolnostojące budynki o wysokich dachach i skromnej szacie architektonicznej. Podobny budynek pojawił się na wolnej parceli przy ul. Obrońców Westerplatte 26. Na wolnej parceli przy ul. Stanisława Wąsowicza podzielonej na cztery części wybudowano duży blok szeregowca o trzech kondygnacjach.
W podsumowaniu można zauważyć że w zabudowie Starej Oliwy z lat 1910 - 1940 można wyodrębnić ok. 18 podzespołów architektonicznych.
|
