OCR Google, tłumaczenie Depl.pl:
Wie kürzlich im Kommunalverein zu hören war, steht für Oliva die Herausgabe eines neuen Ortsführers zur Erwägung. Also wird es nicht unnütz sein, hier die Richtlinien zu zeichnen, Borchläge zu entwickeln über Aufgabe, Inhalt und Anlage des Werkes.
Jak usłyszano niedawno w związku gminnym, w Oliwie rozważane jest wydanie nowego przewodnika lokalnego. Nie będzie więc bezużyteczne czerpanie tutaj wytycznych, opracowywanie pomysłów na zadanie, treść i układ pracy.
Nötig ist die Arbeit allerdings sehr. Denn von den beiden als Wegweifer für Oliva dienenden Schriften bietet die verbreitetere von Elise Püttner, der "Führer durch den Luftkurort Oliva mit der ehemaligen Zisterzienserabtei gleichen Namens" im wesentlichen, auf 35 ihrer 46 Seiten, nur die Geschichte und die Schilderung der Klosteranlage mit dem königlichen Garten und dem Karlsberge; und zwar gibt sie das in wenig anschaulicher Weise und ohne unterscheidenden Blick fur wichtia und unrichtia. Haupt- und Nebenfache, in Ausführungen also, die dem Leser wohl mancherlei Einzelkenntniffe permitteln, ihn aber ganz und gar nicht bei uns ortskundig und heimisch zu machen willen. Die andere der beiden Gchriften, die von dem Zoppoter Amtsgerichtsrat a. D. H. Kunckel, nennt sich "Führer zur Spezialkarte für Wald und Umgebung von Zoppot und Oliva"; fle will also gar nicht ein Führer für Oliva und gar das eigentliche Oliva fein, fondern bloß zur Benutzung der zugehörigen Waldkarte eine Anleitung geben. Die zweite, größere Hälfte des Kunckelsden Heftchens ist nimis als ein "Derzeichnis empfehlenswerter Spaziergänge und Waldtouren", überflüssig meines Erachtens für den, der die Karte zu lesen versteht. Die 12 ersten Seiten aber bringen mohl wertvolle und dankenswerte Beiträge zur Belebung des Kartenblattes, n deren Gchwerfälligkeit ein Behagen an dem Inhalt kaum aufkommen läßt. Dagegen hat sich Sunckel auf jeden Fall verdient gemacht durch feine Karte felbst: die steht hoch über der Böttcherschen Waldkarte wie über der unseres Verschönerungsvereins und bleibt rühmlich trotz des einen empfindlichen Mangels, der nachher, unter 2, zur Sprache kommen wird.
Praca jest jednak bardzo potrzebna. Z dwóch pism, które służą jako przewodniki po Oliwie, bardziej rozpowszechnione, autorstwa Elise Püttner, "Przewodnik po uzdrowisku klimatycznym Oliwa z dawnym opactwem cystersów o tej samej nazwie", na 35 z 46 stron oferuje w zasadzie tylko historię i opis zespołu klasztornego z ogrodem królewskim i Karlsberge; i podaje to w sposób mało opisowy i bez rozróżnienia na wichtia i unrichtia. Główne i drugorzędne, innymi słowy, w objaśnieniach, które może i dostarczają czytelnikowi różnorodnej wiedzy indywidualnej, ale wcale nie mają na celu uczynienia go znanym z miejsca i u nas w domu. Druga z dwóch publikacji, autorstwa H. Kunckla, sędziego sądu okręgowego w stanie spoczynku z Sopotu, nosi tytuł "Przewodnik po specjalnej mapie lasów i okolic Sopotu i Oliwy", a więc nie ma być przewodnikiem po Oliwie, ani nawet po samej Oliwie, a jedynie instrukcją korzystania z przynależnej mapy lasów. Druga, większa połowa książeczki Kunckelsdena to nic innego jak "katalog polecanych spacerów i wycieczek leśnych", moim zdaniem zbędny dla tych, którzy umieją czytać mapę. Pierwsze 12 stron zawiera jednak cenne i wdzięczne przyczynki ożywiające arkusz mapy, ale ich ponurość utrudnia wczucie się w treść. Z drugiej strony, Sunckel w każdym razie zasłużył się samą mapą: stoi ona wysoko ponad leśną mapą Böttchera, jak również mapą naszego Verschönerungsverein i pozostaje godna pochwały pomimo jednego delikatnego niedociągnięcia, które zostanie omówione później, w punkcie 2.
1. Bloß den Ausflüglern zu genügen, die an einem halben oder auch ganzen Tage den königlichen Garten und die Klosterkirche besichtigen, auf den Karlsberg steigen und allenfalls noch nach Schwaben- oder Freudental oder der Strauchmühle wandern wollen, dabei darf ein tüchtiger Führer sich nicht bescheiden. Sondern in die Bedürfnisse derer hat er sich hineinzuversetzen, die in mehrwöchigem Sommeraufenthalte hier Erholung fuchen, oder die nach getaner Lebensarbeit ihren Wohnsitz ganz nach Oliva verlegt haben. Aus Stadt und Land kommen fie hierher, aus Landwirtschaft, handel und Gewerbe, nicht die wenigsten auch aus dem Beamtentum aller Dienstzweige. Für die mannigfaltigsten Fragen alfo, für die verschiedenartigsten Intereffen muß der Führer zu Auskünften fähig sein und einer geistigen Regsamkeit fich gewachfen zeigen, die, dem zerstreuenden Betriebe großörtlichen Lebens abhold, um so gründlicher in der Enge kleiner Verhältniffe heimisch zu werden mänscht, persönliche Beziehungen aber für die Befriedigung ihrer Wißbegierde, oft auch Neugierde zumeist nicht aufzubieten hat.
1. Kompetentny przewodnik nie może być skromny, aby tylko zadowolić wycieczkowiczów, którzy chcą w pół dnia lub nawet cały dzień zwiedzić ogród królewski i kościół klasztorny, wejść na Karlsberg i być może powędrować na Schwaben- lub Freudental albo Strauchmühle. Zamiast tego musi postawić się w sytuacji tych, którzy spędzają tu kilka tygodni latem, albo którzy przenieśli się do Oliwy po ukończeniu swojego życiowego dzieła. Przyjeżdżają tu z miasta i ze wsi, z rolnictwa, handlu i rzemiosła, a w nie mniejszym stopniu ze służby cywilnej wszystkich branż. Przewodnik musi umieć odpowiedzieć na najrozmaitsze pytania i wykazać się czujnością umysłową, która, niechętna rozpraszającym interesom życia wielkomiejskiego, chce tym dokładniej zadomowić się w ciasnocie małych stosunków, ale nie ma zwykle do zaoferowania stosunków osobistych dla zaspokojenia swego pragnienia wiedzy, a często i ciekawości.
Aber auch einer regen Wanderlust wird bei ihrer reichlichen Zeit und noch leidlicher Rüstigkeit sich der Führer im allgemeinen von ihnen zu dersehen haben: das Waldgelände hat sie nicht minder hierher gezogen als der Ort selbst mit seinen besonderen Sehenswürdigkeiten und fonftigen Vorzügen. Ohne gute Waldkarte und Waldführung ist für Oliva ein brauch barer Ortsweifer nicht zu denken.
Ale nawet przy ich dużej ilości czasu i jeszcze rozsądnej żywiołowości, przewodnik będzie musiał z reguły o nich wiedzieć: leśne tereny przyciągnęły je tutaj nie mniej niż samo miasto ze swoimi szczególnymi widokami i czcionkami. Bez dobrej mapy lasu i przewodnika po lesie nie sposób myśleć o przydatnym przewodniku po Oliwie.
2. Die Nunckelsche Karte wird unsere Waldkarte auch weiterhin bleiben müssen. Gie zeigt den zweckmäßigen Maßstab der Meßtischblätter 1:25 000, kehrt mit grüner Farbe die Bewaldung hervor, weist jeden Fahr- und fast jeden Fußweg auf, unterscheidet sorgfältig diese Wege nach ihrer Auffindbarkeit und Gangbarkeit, bezeichnet die Jagen mit ihren Grenzen und Nummern, ist im Namendruck und in der Linienführung (nicht ganz so freilich im Zifferndrud) deutlich, läßt die Aussichts- und Orientierungspunkte gut und unterschiedlich hervorheben und wird von Unrichtigkeiten, die völlig ja nie zu vermeiden sind, in erheblicher Zahl nach meinen Wahrnehmungen nicht entstellt. Daß fie die vorgeschlagenen "Waldtouren" mit blauen lateinischen Buchstaben auf den Wegstrecken verfolgt, ift überflüssig, aber wenig störend; die Buchstaben wären bloß wegzulaffen. Für einen wirklichen Mangel der Aarte da gegen muß es gelten, daß sie den Aufbau des Geländes von unten nach oben, das Auf und Ab des Bodens, das also, was der Geograph die fenkrechte Gliederung nennt, weder durch Schraffen, noch durd Schummerung, noch durch Schichtlinien erkennbar macht.
2. Mapa Nunckela będzie musiała pozostać naszą leśną mapą. Pokazuje on odpowiednią skalę 1:25 000, podkreśla na zielono lasy, pokazuje każdą drogę i prawie każdy szlak pieszy, starannie rozróżnia te szlaki według łatwości ich znalezienia i podążania, zaznacza polowania z ich granicami i numerami, jest jasny w nazwach, które drukuje i w liniach, po których się porusza (choć nie całkiem tak w liczbach), pozwala dobrze i na różne sposoby wyróżnić punkty widokowe i punkty orientacyjne, nie jest oszpecony znaczną liczbą nieścisłości, których, o ile widzę, nigdy nie da się uniknąć. Fakt, że proponowane "wycieczki po lesie" są oznaczone na trasach niebieskimi łacińskimi literami jest zbędny, ale nie bardzo przeszkadza; litery te można było po prostu usunąć. Prawdziwym mankamentem mapy jest to, że nie pokazuje ona struktury terenu od dołu do góry, wzlotów i upadków terenu, czyli tego, co geograf nazywa strukturą pionową, ani przez kreskowanie, ani przez cieniowanie, ani przez linie warstwicowe.
Die Meßtischblätter der königlich preußischen Landesaufnahme wenden bekanntlid die Schichtlinien an.
Znane są arkusze tabelaryczne geodezyjnej ordynacji królewsko-pruskiej, w których zastosowano linie stratyfikacyjne.
Was Schichtlinien sind und bedeuten, peranschaulichen wir uns unter dem Bilde der Ueberschwemmung des Gebietes. Sinkt das Wasser ruckweise um je 5 Meter, so entsprechen die hierdurch entstehenden Strandlinien den Schichtlinien der Meßtischblätter. Oder anders ausgedrückt: man verbindet von einer Bergspitze von sagen wir 140 Meter Höhe alle um 5 Meter tiefer gelegenen Punkte durch eine Linie, dann die um 10 Meter, also in 130 Meter Höhe gelegenen, weiter die in 125, 120 Meter ujm. gelegenen Punkte: die entsprechenden Linien sind Schichtlinien - auch Höhenlinien oder Ijohnpsen genannt. Man erkennt aus ihnen sogleich, ob ein Punkt höher ist als ein anderer und um wieviel, man erkennt auch sofort die Punkte gleicher Höhe; ferner übersieht man leicht - und hierin liegt für eine Wandkarte der Hauptwert - die allgemeine Bestaltung des Geländes: find die Johnpfen um einen Berggipfel etwa gleich weit voneinander entfernt, so ist die Steigung auf allen Seiten gleichmäßig; treten sie auf der einen Seite des Gipfels dichter aneinander als auf der anderen, so ist dort der Aufstieg steiler, hier sanfter; biegen die Schichtlinien gegen den Bergkörper ein, so ist an jener Stelle eine Schlucht vorhanden; laufen sie vom Bergkörper hinweg, biegen sie also aus, so hat man es mit einem Bergporsprung zu tun. Wege, welche zwischen zwei Schichtlinien parallel zu beiden laufen, find im allgemeinen magerecht; laufen die Wege fenkrecht zu den Schichtlinien, so haben sie die Boschung des Abhanges an dieser Stelle; ziehen sie fidy schräg zu den Schichtlinien, so sind sie um so flacher geböscht, je kleiner die spitzen Winkel sind, die sie mit den Schichtlinien bilden. Bei den Meßtischblättern der Kgl. Preußischen Landesaufnahme beträgt die Normalschichthöhe 5 Meter, d. h. es werden nur in Abständen von 5 Metern Höhe die Gchichtlinien gezogen; doch wendet man in flachem Gelände die Hilfsschichtlinien in % metrigen Abständen art, und in steilem Gelände werden nur die 10- oder die 20 metrigen Schichthöhen angegeben.
Czym są linie stratyfikacyjne i co oznaczają można zobrazować patrząc na zalanie terenu. Jeżeli woda zanurza się jednorazowo o 5 metrów, to powstałe w ten sposób linie brzegowe odpowiadają liniom stratyfikacyjnym map geodezyjnych. Albo mówiąc inaczej: ze szczytu góry o wysokości, powiedzmy, 140 metrów łączą się linią wszystkie punkty położone 5 metrów niżej, następnie punkty położone 10 metrów wyżej, czyli na wysokości 130 metrów, potem punkty położone na wysokości 125, 120 metrów i tak dalej: odpowiednie linie to linie stratyfikacyjne - zwane też konturowymi lub Ijohnpsen. Na ich podstawie od razu widać, czy jeden punkt jest wyższy od drugiego i o ile, można też od razu rozpoznać punkty o tej samej wysokości; ponadto łatwo przeoczyć - i tu leży główna wartość mapy ściennej - ogólną konfigurację terenu: Jeśli szczyty górskie są oddalone od siebie o mniej więcej taką samą odległość, to nachylenie jest takie samo ze wszystkich stron; jeśli po jednej stronie szczytu są bliżej siebie niż po drugiej, to wznoszenie jest tam bardziej strome, a tu łagodniejsze; jeśli linie warstw zaginają się w kierunku korpusu góry, to w tym miejscu mamy do czynienia z wąwozem; jeśli uciekają od korpusu góry, czyli jeśli się wyginają, to mamy do czynienia z ostrogą górską. Ścieżki biegnące między dwoma liniami warstwicowymi równolegle do obu z nich są na ogół prawdziwe pod względem nachylenia; jeśli ścieżki biegną prostopadle do linii warstwicowych, to w tym punkcie mają nachylenie stoku; jeśli biegną ukośnie do linii warstwicowych, to im mniejsze kąty ostre tworzą z liniami warstwicowymi, tym są płytsze. W arkuszach tabelarycznych Kgl. Preußische Landesaufnahme normalna wysokość warstwy wynosi 5 metrów, tzn. linie warstwicowe są kreślone tylko w odstępach o wysokości 5 metrów; na płaskim terenie stosuje się jednak pomocnicze linie warstwicowe w odstępach % metrów, a na stromym terenie podaje się tylko wysokości warstwic 10 lub 20 metrów.
Die uns angehenden Meßtischblätter 329, 330, 390 und 391 werden, da das Olivaer Gelände (feit der erstmaligen, von Kunckel benutzten topographischen Bearbeitung von 1862) im vorigen Gommer neu aufgenommen wurde, im Jahre 1910 fertiggestellt und im Buchhandel zu haben find. Nach ihnen muß dann die Kunckelsche Karte umgearbeitet und namentlich oben durch EintraIgung der Höhenlinien vervollkommnet werden. Ob man, wie ich hoffe bis zu den 5 Meter-Linien gehen kann oder fidz auf die Zehnerschichten zu beschränken hat, bleibt auszuprobieren. Wird für die Schichtlinien hellbraun gewählt - zu den vier Farben der jetzigen Karte also immerhin eine fünfte - so ist, ficher menigstens bei jener Beschränkung, für die Mege- und Jagenlinien eine störende Verminderung der Deutlichkeit nicht zu befürchten.
Ponieważ teren Oliwy (od pierwszego przetworzenia topograficznego z 1862 r. wykorzystanego przez Kunckla) był na nowo badany poprzedniego lata, arkusze tabeli geodezyjnej 329, 330, 390 i 391 będą uzupełnione w 1910 r. i dostępne w księgarniach. Według nich mapa Kunckla musi być poprawiona i udoskonalona, zwłaszcza w górnej części, poprzez dodanie linii konturowych. Czy można, jak mam nadzieję, posunąć się aż do linii 5-metrowych, czy też trzeba ograniczyć się do warstw dziesięciu, pozostaje do wypróbowania. Jeśli dla linii stratyfikacyjnych wybierze się kolor jasnobrązowy - oprócz czterech kolorów obecnej mapy jest jeszcze piąty - to, przynajmniej przy takim ograniczeniu, nie ma powodu obawiać się niepokojącego zmniejszenia wyrazistości linii konturowych.
3. Auch einen Ortsplan muß der Führer bieten, und zwar wäre, wenn nach dem neuesten Stande berichtigt, der im Adressbuch von 1907 enthaltene, hierfür poll zu verwenden. Nun sind aber für das Gebiet im Bilderweg und Richtweg und erft recht für den Pelonker Wald um den Wächterberg zwei weitere Gonderkärtchen größeren Maßstabes sehr zu wünschen: beide Gebiete gehören zu den belaufensten unseres Waldes, und das Gerirr der Fußpfade läßt die Fremden erfahrungsgemäß täglich dort in die Irre geraten. Es wird sich empfehlen, diese beiden Karten mit dem vorhandenen Ortsplan zu verbinden, also den Führer mit einer zweiten Aarte auszustatten, einer solchen im Maßstabe von 1:10 000, die, das Format der Kunckelschen einhaltend, nördlich bis zum Ludolfiner Waldwege reichen würde, füdlich bis zum 4. oder 5. Hof, öftlich bis Günthershof und westlich bis zur Strauchmühle und Pulvermühle.
3. Przewodnik musi też zaproponować mapę wsi, a ta w księdze adresowej z 1907 roku, po skorygowaniu do najnowszego stanu rzeczy, mogłaby posłużyć do tego celu. Teraz jednak dla obszaru w Bilderweg i Richtweg, a jeszcze bardziej dla Pelonker Wald wokół Wächterberg, dwie kolejne specjalne mapy w większej skali są bardzo pożądane: oba obszary należą do najbardziej uczęszczanych w naszym lesie, a labirynt ścieżek powoduje, że obcy ludzie gubią się tam codziennie, jak pokazuje doświadczenie. Wskazane byłoby połączenie tych dwóch map z istniejącą mapą lokalną, czyli wyposażenie przewodnika w drugą mapę, taką w skali 1:10 000, która trzymając się formatu Kunckla sięgałaby na północ do Ludolfiner Waldweg, na południe do 4. lub 5. folwarku, często do Günthershof i na zachód do Strauchmühle i Pulvermühle.
Wir kommen zum Text.
Dochodzimy do tekstu.
4. Wenn für den Gebildelen auch kennzeichnend ist das Bedürfnis, "aufs Wort zu merken", das will sagen: jedem Worte tief auf den Grund zu sehen, und daher selbst die "Eigennamen, die Benennungen von Dertlichkeiten aller Art", ohne weiteres nicht als etwas zufälliges hinzunehmen, sondern als geschichtlich Gewordenes zu begreiI fen und sich anzueignen: fo hann dem Führer die Aufgabe nicht erlaffen werden, auch zur Erteilung solcher Aufschlüsse sich in den Stand zu fetzen, die gedruckt bisher überhaupt noch nicht vorliegen, I sondern erst durch Befragung alter Olivaer und felbft durch Nachforschung in den Archiven pon ihm zu ermitteln sind. Kein Zweisel, daß bei diesem Graben in die etymologischen Liefen fo mancher Spatenstich umsonst getan werden, ein Ergebnis oder sicheres Ergebnis nicht mehr zu gewinnen fein wird. Wenn im letzten Spätfommer die beiden bisher namenlos gebliebenen Ruheplätze am Kiefernsteig fich eines Morgens mit Namenstafeln versehen zeigten, die doch wohl in freundlicher Eigenmächtigkeit ein dankbarer Sommergaft formgerecht hatte herstellen und an den Bäumen anbringen lassen, und diese Plätze nun für immer "Waldfrieben" und "Heinrichsruh" heißen werden: wer hann da nach Jahren noch angeben und wer selbst von uns verwunderten Augenzeugen überhaupt wissen, welcher geruhige Heinrich hier von seiner liebenden Gattin oder zärtlichen Braut in die Lafeln der Olivaer Ortsgeschichte eingetragen ist! Nichtsdestoweniger: solche Vorgänge werden Ausnahmen sein, und den Namensursprüngen nachzugehen bleibt auf jeden Fall die Aufgabe ortsgeschichtlicher Forschung und Ueberlieferung.
4. Jeśli wykształconego człowieka cechuje także potrzeba "zapamiętania każdego słowa", to znaczy: głębokiego wglądu w każde słowo, a więc nie przyjmowania nawet "nazw własnych, nazw wszelkiego rodzaju rzeczy" jako czegoś przypadkowego, ale rozumienia i przywłaszczania ich jako czegoś, co stało się historyczne: Lider nie może się ociągać z zadaniem dostarczenia również takich informacji, które nie zostały jeszcze w ogóle wydrukowane, a można je ustalić jedynie poprzez przesłuchanie starych Oliwian i poszukiwania w archiwach. Nieprzypadkowo w tym drążeniu etymologicznych głębin niejeden szpadel zostanie wyrżnięty na próżno, rezultatu lub pewnego wyniku już się nie uzyska. Kiedy późnym latem oba miejsca odpoczynku na Kiefernsteig, które do tej pory pozostawały bezimienne, pokazały się pewnego ranka z tabliczkami z nazwiskami, które wykonał wdzięczny letni gość i przymocował do drzew, miejsca te będą już na zawsze nazywane "Waldfrieben" i "Heinrichsruh": Kto po tylu latach może jeszcze powiedzieć, a kto nawet wśród nas, zdumionych naocznych świadków, może w ogóle wiedzieć, który spokojny Heinrich został tu wpisany przez kochającą żonę lub czułą narzeczoną w tablice lokalnej historii Oliwy! Niemniej jednak takie wydarzenia będą wyjątkami, a prześledzenie pochodzenia nazwy pozostaje zadaniem lokalnych badań historycznych i tradycji.
Paulshöhe, Winterberg, Wächterberg, Dreiherrenspitze, Mangoldshöhe, Schwedendamm, Marthaweg, Marienhöhe, Ellahöhe und Ellasteig, Hannchenbank, Danzhöhe, Kaisersteig, Deckmannsplatz, Günthershof, Ludolfine, Prinz-Heinrich-Ritt, Pionierweg, Husarenschlich, Reinketal, Henriettental, Katzengraben, Leipzig, Schwabenberge, Schwabenweg und Sahwabental, Kohlenweg, Lehmweg, Sandweg, Hammersteig, Bilderweg, Rickertweg, Forstmeistereiche, Oberforstmeisterweg, Oberförsterweg, Dollkaule, Strauchmühle, Pulvermükle, Mormonenschloß, Riedstein, Kaiser-Wilhelm-Berg, Kaffeeberg und Kaffeeweg, Pfaffengrund und Pfaffenbrunnen, Hafenwinkel, Raumplatz, Reffelkaule, Douglaskurve, Hans im Busch, Elfengrund, Ernsttal, Philosophengang um. - fobiel Namen, fast soviele Rätsel für den Fremden! Wer ist der Paul, der Mangold, der Deckmann, der Danz, der Reinke? Wer die Martha, die Marie, die Ella, die Ludolfine, die Henriette usw., deren Andenken in den Ortsbezeichnungen hier verewigt worden? Wenige Erklärungen nur - wie Kaiser-Wilhelm-Berg, Richertweg, Hammersteig, Kohlenweg u. ähnl. - kann man sich ohne weiteres heute noch felber geben; aber auch in diesen Fällen möchte man genau oder wenigstens ungefähr das Jahr der Namengebung und die besonderen Umstände kennen, die zu der Benennung geführt haben. Bei den mit einem Gattungsnamen gebildeten Bezeichnungen Oberforstmeisterweg, Oberförsterweg und Forft meistereiche erführe man außerdem gern auch den Namen des nur nach seiner Dienststellung derewigten Beamten. Den Namen Douglaskurve benkt man sich zwar auch alleine, indes doch nur, wenn man die Tanne, die den Mittelpunkt der dortigen Koniferengruppe bildet, als Douglastanne schon selbst kennt, die Bezeichnung als Douglas tannen kurpe fich also richtig stellt; und wer das auch wüßte, nähme doch ganz gerne von dem Führer noch die Belehrung an, daß die Tanne heimisch ist im westlichen Nordamerika, ihren Namen erhalten hat nach einem einflußreichen amerikanischen Politiker aus der Mitte des 19. Jahrhunderts. Die Namen Kaffeeberg und Kaffeeweg erfcheinen verständlich daher, daß die Strauchmühle am Fuße des betreffenden Berges und an dem um ihn herumführenden Wege Olivas besuchteste Raffeewirtschaft ift. Erfährt man aber von alten Olivaern, daß der Kaffeeberg, lange bevor in der Strauchmühle Kaffee verschenkt wurde, und gar vor Aufhebung des Klosters schon seinen heutigen Namen geführt habe, so bleiben die Fragen nach dem cur? quomodo? quando? auch in diesem Falle unbeantwortet. Ueber Namen, wie Dechmannsplatz, Mangoldshöhe, Mormonenschloß, Dannhöhe, Marthaweg, und daher möglicherweise auch Marienhöhe, Ellaweg und Ellahöhe wird, so will mir scheinen, schon Aufschluß geben können, wer nur 10 oder 20 Jahre in Oliva wohnt oder bekannt ist; aber wieviele sind das noch, und wie roenige werden das erst nach weiteren 10–20 Jahren fein! Zur Erklärung anderer Namen, wie Leipzig, Ludolfine, Schwabental, Pulvermühle, Reink eund Henriettental, Pfaffengrund, Pionierweg usw. wird permutlich auch die Erinnerung der aller ältesten Leute nicht mehr ausreichen, sondern eben auf die Akten und urkunden zurückzugehen fein. Ueber den Schwedenbamm gibt E Püttner - und bezeichnen berweise in einer Fußnote - idie Bemerkung: Unverbürgter Ueberlieferung nach soll dieser Damm im Walde von den Schmeden geschüttet worden sein, um unbemerkt auf Danzig ziehen zu können. Aber das kann doch nicht genügen fur einen Weg, der die Sauptperkehrsstraße ist für das Güdoststück unseres Waldes und nach deffen Bodenbildung offensichtlich gerade hier verlaufen und ichon seit Jahrhunderten vorhanjden sein muß. Sollte sich über den Lauf und den Zustand des Weges auch vor dem Ausbau des Jahres 1899 und sogar über seine erste Anlage und Benennung wirklich nichts als unverbürgtes fagen lassen?
Paulshöhe, Winterberg, Wächterberg, Dreiherrenspitze, Mangoldshöhe, Schwedendamm, Marthaweg, Marienhöhe, Ellahöhe i Ellasteig, Hannchenbank, Danzhöhe, Kaisersteig, Deckmannsplatz, Günthershof, Ludolfine, Prinz-Heinrich-Ritt, Pionierweg, Husarenschlich, Reinketal, Henriettental, Katzengraben, Leipzig, Schwabenberge, Schwabenweg i Sahwabental, Kohlenweg, Lehmweg, Sandweg, Hammersteig, Bilderweg, Rickertweg, Forstmeistereiche, Oberforstmeisterweg, Oberförsterweg, Dollkaule, Strauchmühle, Pulvermükle, Mormonenschloß, Riedstein, Kaiser-Wilhelm-Berg, Kaffeeberg i Kaffeeweg, Pfaffengrund i Pfaffenbrunnen, Hafenwinkel, Raumplatz, Reffelkaule, Douglaskurve, Hans im Busch, Elfengrund, Ernsttal, Philosophengang um. - Dużo nazwisk, prawie tyle samo zagadek dla nieznajomego! Kto to jest Paul, Mangold, Deckmann, Danz, Reinke? Kim jest Martha, Marie, Ella, Ludolfine, Henriette, etc., których wspomnienia zostały uwiecznione w nazwach tutejszych miejsc? Tylko kilka wyjaśnień - jak Kaiser-Wilhelm-Berg, Richertweg, Hammersteig, Kohlenweg i tym podobne - można dziś łatwo podać, ale nawet w tych przypadkach chciałoby się znać dokładnie lub przynajmniej w przybliżeniu rok nadania nazwy i szczególne okoliczności, które doprowadziły do nadania nazwy. W przypadku nazw Oberforstmeisterweg, Oberförsterweg i Forft meistereiche, które są utworzone z nazwy rodzajowej, chciałoby się również znać nazwisko urzędnika, który był dereferencjonowany tylko zgodnie ze swoim stanowiskiem. Nazwa Douglaskurve może być używana samodzielnie, ale tylko wtedy, gdy jodła, która stanowi centrum tamtejszej grupy drzew iglastych, jest już znana jako daglezja, a zatem nazwa Douglas tannen kurpe fich jest prawidłowa; a każdy, kto to wie, chętnie przyjmie też informację z przewodnika, że jodła pochodzi z zachodniej części Ameryki Północnej i została nazwana na cześć wpływowego amerykańskiego polityka w połowie XIX wieku. Nazwy Kaffeeberg i Kaffeeweg (Góra Kawy i Szlak Kawy) wzięły się w sposób zrozumiały z faktu, że Strauchmühle u podnóża wspomnianej góry i na szlaku wokół niej jest najbardziej uczęszczaną kawiarnią Oliwy. Jeśli jednak od starych Oliwian dowiemy się, że góra kawowa miała swoją obecną nazwę na długo przed tym, jak w Strauchmühle sprzedawano kawę, a nawet przed zniesieniem klasztoru, to i w tym przypadku pytania o cur? quomodo? quando? (dlaczego, jak, kiedy?) pozostają bez odpowiedzi. Jeśli chodzi o takie nazwy jak Dechmannsplatz, Mangoldshöhe, Mormonenschloß, Dannhöhe, Marthaweg, a więc być może także Marienhöhe, Ellaweg i Ellahöhe, to wydaje mi się, że ci, którzy mieszkają lub są znani w Oliwie zaledwie od 10 lub 20 lat, będą w stanie udzielić informacji; ale ilu jeszcze jest, a ilu będzie w po kolejnych 10-20 latach! Do wyjaśnienia innych nazw, takich jak Leipzig, Ludolfine, Schwabental, Pulvermühle, Reink eund Henriettental, Pfaffengrund, Pionierweg itp. nie wystarczy już pamięć najstarszych osób, ale trzeba sięgnąć do zapisów i dokumentów. E Püttner czyni następującą uwagę na temat Schwedenbamm - i odnosi się do niej w przypisie: "Według niepotwierdzonej tradycji, ta zapora w lesie została podobno zbudowana przez Szwedów, aby móc niezauważenie przemieszczać się w kierunku Gdańska. Ale to nie może wystarczyć w przypadku drogi, która jest głównym szlakiem komunikacyjnym południowo-wschodniej części naszego lasu i która, jak wynika z ukształtowania terenu, musiała tu oczywiście przebiegać i istnieć od wieków. Czy naprawdę nie powinno być nic poza niepotwierdzonymi informacjami o przebiegu i stanie ścieżki jeszcze przed jej rozbudową w 1899 roku, a nawet o jej pierwszej budowie i nazewnictwie?
"Dollkaule erklärt E. Püttner daher, daß "Unwetter hier gelegentlich einen geeigneten Schauplatz zur Entfesselung der Elemente fänden". Möglich ist das wohl; aber nur eigene Deutung? Die Kesselkuale fällt mir auf, ist wohl eine Kaule, das heißt Dertiefung, aber doch keine heffelförmig gestaltete, vielmehr eine Muldenkaule. Von der Dreiherrnspitze weiß E. Püttner zu sagen, sie werde feit Jahren im Volksmunde Bismarks Kopf genannt wegen der auf der Höhe einsam stehenden Kiefern, die feinen historijden drei Haaren entsprechen". Aber ist der Ausbruck Bismarcks Kopf wirklich im Volksmunde porhanden oder je porhanden gewesen? Und ist dann Dreiherrnspitze etwa eine volkssprachliche Entstellung aus Dreihaarenspitze? Oder Follte der Berg nicht schon vor Bismarcks Zeit feinen ljetzigen Namen gehabt haben? Die Grenzen etwa dreier Herren, d. h. dreier Besitzer führen freilich jetzt wenigstens über den Berg nidyt hinweg: aber vielleicht vor Zeiten, so daß daher der Name seine Erklärung fände?
"Dollkaule" wyjaśnia E. Püttner, że "burze od czasu do czasu znajdują tu odpowiednią scenerię, by rozpętać żywioły". To jest możliwe, ale tylko własna interpretacja? Zauważyłem, że Kesselkuale to chyba Kaule, czyli zagłębienie, ale nie w kształcie hefla, raczej puste Kaule. E. Püttner wie o Dreiherrnspitze. Püttner mówi, że przez lata popularnie nazywano ją głową Bismarka z powodu stojących na podwyższeniu samotnych sosen, które "odpowiadają drobnym historycznym trzem włosom". Ale czy wyrażenie głowa Bismarcka jest rzeczywiście w języku wernakularnym porhanden, czy też kiedykolwiek było porhanden? A czy wtedy Dreiherrnspitze jest wernakularną korupcją Dreihaarenspitze? A może góra nie powinna mieć swojej obecnej nazwy jeszcze przed czasami Bismarcka? Granice trzech panów, czyli trzech właścicieli, z pewnością nie rozciągają się na górze przynajmniej teraz, ale może przed czasami, tak by nazwa znalazła swoje wyjaśnienie?
Der Winterberg dürfte nach dem früheren Oberbürgermeister Winter in Danzig benannt fein; aber wirklich auch? und feit wann denn? und etwa aus besonderem Anlasz? und den Wächterberg kann man fich, erblickt man ihn pom Deckmannsplatz aus, recht mohl so benannt denken, weil er über das Gelände um diesen Platz herum Wache zu halten scheint. Oder ist Wächter in diesem Falle doch vielmehr ein Gigenname? und Winter in jenem Falle ein Gattungsname? Mit diesen Hinweisen mag's indes hier genug sein. Sie in so reichlicher Zahl zu bieten, fchien mir nötig, um zu zeigen, wie ausgiebig auf diesem kaum schon berührten Boden nog geTchürft werden kann.
Góra Zimowa jest prawdopodobnie nazwana na cześć byłego burmistrza Zimy w Gdańsku; ale czy naprawdę? i od kiedy? i może ze szczególnego powodu? a Góra Wächterberg, jeśli widzi się ją z Deckmannsplatz, można dość łatwo pomyśleć, że jest tak nazwana, ponieważ wydaje się, że pilnuje terenu wokół tego placu. Czy może Wächter w tym przypadku jest raczej nazwą skrzypiec? a Winter w tym przypadku nazwą rodzajową? Te wskazówki mogą tu wystarczyć. Wydawało mi się konieczne, aby zaoferować je w takiej obfitości, aby pokazać, jak obszernie można jeszcze kopać na tej ziemi, która prawie nie została dotknięta.
(Fortsetzung folgt.)
(Do kontynuacji.)

OCR Google, tłumaczenie Depl.pl:
5. Ganz von selbst versteht sich, daß über solchen Namenforschungen und Namenserklärungen die Sachenbehandlung nidyt zu kurz kommen darf. Mas sie alles zu umfaffen hat, foll fummarisch unter 6 aufgestellt werden. Dem porausgehen laise ich hier eine lange Reihe von fachlichen Ginzelhinweisen, die in dem Ortsführer auch enthalten sein müssen, ohne solche ausdrückliche Anführung aber vielleicht Gefahr laufen unberücksichtigt zu bleiben. Ich halte sie felber keineswegs alle für wichtig und darum nicht alle für gleich michtig. Aber, wie in 1 gesagt ist, den mannigfaltigsten, verschiedenartigit en Intereffen hat der Führer fich zugänglich und gewachsen zu zeigen, und auch für ihn gilt:
Rozumie się samo przez się, że ponad takimi badaniami nad nazwami i wyjaśnieniami nazw nie wolno zaniedbywać lektury rzeczy. To, co musi ona obejmować, zostanie omówione w punkcie 6. Oprócz tego wymieniłem długą serię szczegółów technicznych, które również muszą znaleźć się w przewodniku, ale bez takiego wyraźnego odniesienia mogą ryzykować zignorowanie. Nie uważam ich wszystkich za ważne i dlatego nie wszystkie są równie ważne. Ale jak już mówiłem w punkcie 1, przewodnik musi być dostępny dla najróżniejszych i zróżnicowanych zainteresowań, i to dotyczy również jego:
Die Masse kann er nur durch Masse zwingen, Ein jeder sucht fich endlich selbst was aus. Wer vieles bringt, wird manchem etwas bringen, und jeder geht zufrieden aus dem Haus.
On może tylko wymuszać na masach, każdy w końcu wybiera coś dla siebie. Ten, kto przyniesie dużo, przyniesie coś dla niektórych i wszyscy wychodzą z domu zadowoleni.
a) Dem Eingange der evangelischen Kirche gegenüber erblickt der Fremde in einem gemauerten Halbrundeine Brunnenröhre und eine Erinnerungstafel mit den Worten: "Quellwasserleitung, für die Ortschaft Oliva gestiftet von Saltzmann 1888". Er fragt: Wer ist der Saltzmann? und was hat es mit feiner Stiftung, mit der Olivaer Masserleitung, für eine Bewandtnis?
a) Naprzeciw wejścia do kościoła ewangelickiego nieznajomy widzi rurę studzienną w ceglanym półkolu i tablicę pamiątkową z napisem: "ujęcie wody źródlanej, ofiarowane dla wsi Oliwa przez Saltzmanna 1888". Pyta: kim jest Saltzmann? i jakie znaczenie ma ten drobny datek, ujęcie wodne Oliwa?
b) und längst schon find ihm, wenn er auf der Pelonker Promenade zum Walde dahinschritt, dort rechts an der Rosengasse vier Zementhäuser aufgefallen. Bautechnisch ist er gänzlich Laie; er hat das Gefühl, als ob da mit einem eigenartigen Baumaterial ein Versuch gemacht worden sei, der Versuch sich aber nicht bewährt und deshalb keine Nachahmung gefunden habe. Und auch die örtliche Dereinzelung dieser Häuser fällt unserem Beobachter auf; ihre Lage fo dicht am Walde muß doch als vorzüglich gelten, und dennoch: nicht neben den Zementhäusern, sondern östlich davon, in der Nähe der Turnhalle, machen sich und überdies auf fumpfigem Baugrunde, die neuesten Häuferkasten vor dem Karlsberge breit. Wie steht's mit jener Vermutung? und wie perstehe ich dieses Unverständliche?
b) i już dawno zauważył cztery betonowe domy po prawej stronie Rosengasse, gdy szedł Promenadą Pelonker do lasu. Jest kompletnym laikiem, jeśli chodzi o budownictwo; ma wrażenie, że przeprowadzono eksperyment z osobliwym materiałem budowlanym, ale eksperyment nie okazał się udany i dlatego nie został naśladowany. Uderza też naszego obserwatora miejscowa izolacja tych domów; ich położenie w pobliżu lasu trzeba uznać za znakomite, a jednak: nie obok betonowych domów, lecz na wschód od nich, w pobliżu sali gimnastycznej, a ponadto na bagnistym gruncie budowlanym, najnowsze domy rozłożyły się przed Pachołkiem. Co z tym założeniem? i jak mam rozumieć to nieporozumienie?
c) Ueber die Pelonker Höfe bietet E. Püttner auf S. 36 und 37 einige schätzbare Nachrichten. Man wünschte sie sich aber nicht nur durch die betr. Zeitangaben noch vervollständigt, sondern namentlich auch eingehender gehalten bezüglich des ehemaligen 2. und 3. Hofes, also der heutigen Armenanstalt und des Waisenhauses, die, wer um die Paulshöhe und den Winterberg fich ergeht, immer wieder zu Gesichte bekommt, und deren Anblich dann die Fragen fich erheben läßt: Wann von der Stadt Danzig angekauft? Welche der jetzigen Baulichkeiten übernommen? welche neu errichtet oder umgebaut? Wieviel Arme? wieviel Kinder? Wie ist - in den gröbsten Umriffen - die innere Berwaltung eingerichtet? u. dergl. m.
c) E. Püttner na s. 36 i 37 podaje kilka szacownych informacji o gospodarstwach w Pelonken. Chciałoby się jednak, aby były one nie tylko uzupełnione o daty, o których mowa, ale także bardziej szczegółowe w odniesieniu do dawnego 2. i 3. dworu, czyli dzisiejszego przytułku dla ubogich i sierocińca, który spacerujący po Paulshöhe i Winterbergu widzą wciąż na nowo, a którego wygląd budzi wtedy pytania: Kiedy został zakupiony przez miasto Gdańsk? Które z obecnych budynków zostały przejęte? Które zostały nowo wybudowane lub przebudowane? Ilu biednych ludzi, ile dzieci? Jak ustawiona jest administracja wewnętrzna - w najcięższych warunkach?
d) ueber die Eisenhämmer, die, bis auf die beiden dicht nebeneinander befindlichen in Ernsttal, nun tot daliegen, muß dem Besucher einiges mitgeteilt werden: über ihren Zweck und Betrieb einst und jetzt, über die Ursache und die Zeit ihrer Stillegung und den Grund, warum die verlassenen Baulichkeiten nun nicht abgebrochen werden.
d) Zwiedzającemu należy coś powiedzieć o żelaznych młotach, które oprócz dwóch znajdujących się blisko siebie w Ernsttal stoją tera nieczynne: o ich przeznaczeniu i działaniu wtedy i teraz, o przyczynie i czasie ich wyłączenia oraz powód, dla którego opuszczone budynki nie są obecnie wyburzane.
e) Die um das Waldgelände liegenden Siedelungen Leipzig, Silberhammer, Lobeckshof, Brentau, Goldkrug, Matern, Sehrwieder, Gluckau, Hasenberg, Schäferei, Wittstock, Espenkrug usw. bloß mit ihren Namen anzuführen, kann nicht genügen. Wer vom Lande hergezogen ist, hat für die Gemeindeverfassung so viel Intereffe, daß er, wenn auch nur aus einem kurzen Beiwort, noch zu ersehen wünscht, ob er fich bei dem Namen ein But oder eine Domäne oder ein Bauerndorf, ob ein kleines oder ein großes, ob einen Teil einer größeren Gemeinde zu denken hat und welder Gemeinde.
e) Leżące wokół obszaru leśnego osady Leipzig, Silberhammer, Lobeckshof, Brentau, Goldkrug, Matern, Sehrwieder, Gluckau, Hasenberg, Schäferei, Wittstock, Espenkrug itp. nie mogą być wymienione tylko z nazwy. Każdy, kto się tu przeniósł ze wsi, tak się interesuje konstytucją gminną, że chce wiedzieć, choćby z krótkiego epitetu, czy myśli o ale, czy o domenie, czy o wsi rolniczej, czy o małej, czy o dużej, czy o części większej gminy i o jakiej gminie.
f) und da eben dieser bisherige Landbewohner feine gewohnte Berufsarbeit mit Pflug und Senje in unmittelbarer Nähe hinfort fast nur in unseren Tälern zu beobachten findet, so foll ihm der Führer auch Aufschluß über die Besitz derhältniffe dieser Iäler geben: wem die Wiesen und Aecker im Freuden-, im Schwaben-, im Frischwasser-, im Renneberger Tal gehören, oder wer fie gepachtet hat und bemirtschaftet.
f) a ponieważ ten były mieszkaniec wsi swoją zwykłą pracę zawodową z pługiem i kosą znajdzie w najbliższej okolicy prawie tylko w naszych dolinach, przewodnik powinien mu również udzielić informacji o własności tych dolin: kto jest właścicielem łąk i pól w dolinach Freuden, Schwaben, Frischwasser i Renneberg, lub kto je wydzierżawił i uprawia.
g) Am oberften Ende des Lehmweges, etwa 1/4 Kilometer. por feiner Kreuzung mit dem Schäferei-Gluckauer Wege, bemerkt man im Walde und findet man auch auf der Karte eingetragen einen Tanzplatz, für seinen Zweck nicht ungeeignet: von einem niedrigen Erdrande eingefaßt, auf dem anspruchslose Landmädchen wohl niederhochen können, und von einer mäßigen "Lichtung umgeben zum Verweilen für die Alten und die vom Lanzen sich verschnaufenden jungen Ceute. Ich möchte wohl vom Führer hören, ob in früheren Zeiten hier wirklich Zanzfeste stattgefunden haben, ob sie gar noch stattfinden und aus welchen Veranlassungen und aus welchen OrtIchaften, oder ob das nur - was auch vorkommt - eine so zu fagen ideelle Anlage ist, eine Laune oder Liebhaberei des Försters.
g) W górnym końcu gliniastej ścieżki, około 1/4 kilometra od skrzyżowania ze ścieżką Schäferei-Gluckauer, zauważa się w lesie, a także znajduje na mapie, miejsce do tańczenia, nieodpowiednie do jego przeznaczenia: ograniczone niskim obrzeżem ziemnym, na którym mogą przysiąść bezpretensjonalne wiejskie dziewczęta, i otoczone umiarkowaną polaną dla staruszków i młodego bydła, biorących oddech od lansu. Chciałbym usłyszeć od przewodnika, czy w dawniejszych czasach rzeczywiście odbywały się tu walki, czy nadal mają miejsce i z jakich powodów oraz w jakich miejscach, czy jest to tylko - co też się zdarza - idealistyczny układ, kaprys lub hobby leśnika.
h) Von uralten Bäumen ist, selbst außerhalb des Königlichen Gartens, eine Anzahl bei uns auch zu finden. Mir sind bekannt gemorden die Dicke Eiche im Henriettental, eine Kiefer in einem der Täler des Pelonker Ostabhanges und vor allem die 6 bis 7 alten Linden und daneben die uralte Esche unweit der Czachowskischen Mühle an der Danziger Chaussee. Wie alt imird man diese greifen Baumriesen, namentlich den doch wohl ältesten von ihnen: den ehrwürdigen Erzvater von Eschenbaum, etwa zu schätzen haben?
h) Również poza ogrodem królewskim można tu znaleźć wiele starych drzew. Znam gruby dąb w Henriettental, sosnę w jednej z dolin wschodniego zbocza Pelonk, a przede wszystkim 6 do 7 starych lip i wiekowy jesion niedaleko Czachowskiej Mühle nad Danziger Chaussee. Na ile lat należy szacować te olbrzymie drzewa, a zwłaszcza najstarsze z nich: czcigodnego arcydrzewa Eschenbauma?
i) Angenehm berührt jeden Waldläufer die Anpflanzung eines Einzelbaumes an Straßenkreuzungspunkten und die Benennung dieser "Kurden" nach ihrem Baume; nur das leider das Fremdwort gewählt ist, wo doch das gute deutsche Wort "Arümme" zu gebote stand. Solche Strümmen sind die Kastanien-, die - übrigens von Aunckel an falscher Stelle, zuweit nach Süden gezeichnete - Douglaskurve (richtiger offenbar Douglas tannen kurve) und die Eichenkurve auf dem Schwedendamm, die Linden- und die Zypressenkurve auf dem Oberforstmeisterwege, die Weißtannenkurve auf dem Sandwege. Die Sunckelsche Karte verzeichnet als siebente noch eine Ahornkurve im Rücken der Strauchmühle, zwischen den Jagen 78 und 85; in Wirklichkeit finde ich sie nicht mehr, der Baum scheint eingegangen und nicht mehr ersetzt worden zu sein. "Den Wald und Forst zu hegen, die Lust daran" erfreut den Wanderer überhaupt hier allerwegen, und diese Krümmen fieht er anderwärts nicht häufig so; man wurde gern vom Führer horen, wem wir sie zu verdanken haben.
i) Posadzenie jednego drzewa na skrzyżowaniach dróg i nazwanie tych "Kurdów" po ich drzewie jest przyjemnie wzruszające dla każdego leśniczego; tylko, że niestety wybrano obce słowo tam, gdzie było dostępne dobre niemieckie słowo "Arümme". Takimi drzewami są kasztanowiec, krzywa daglezja i krzywa dąb na Schwedendamm, krzywa lipa i cyprys na Oberforstmeisterweg, krzywa jodła srebrna na Sandweg. Mapa Sunckela zapisuje jako siódmy zakręt klonu na tyłach Strauchmühle, między polowaniami 78 i 85; w rzeczywistości nie mogę go już znaleźć, drzewo chyba obumarło i nie zostało zastąpione. "Pielęgnować las i lasy, przyjemność z tego płynąca" zachwyca tu wędrowca pod każdym względem, a te zakręty nie są często spotykane gdzie indziej; chciałoby się usłyszeć od przewodnika, komu mamy za nie podziękować.
k) Am Güdrande des Schäferei-Weges, 1/2 Kilometer por Schäferei, fällt einem ein schlichter Denkstein im Walde auf, der davon Kunde gibt, daß hier einmal ein Forstort Ostertun gelegen habe. Ist für eine ehemalige Siedelung ein Erinnerungsmal genau nach Art der Grabsteine für menschliches Gebein schon an sich ungewöhnlich, so wünscht, wer auf dem evangelischen Kirchhof das Grabmal eines im Jahre 1870 perftorbenen Oberförsters namens Ostertun bemerkt hat, erst recht zu erfahren, welche Bewandtnis es mit jenem Forstort gehabt, und in welchem Zusammenhange er mit dem Oberförfter gestanden haben mag.
k) Na skraju ścieżki Schäferei, 1/2 kilometra od niej, uwagę przykuwa prosty kamień pamiątkowy w lesie, który informuje, że w tym miejscu leżała kiedyś leśna wioska Ostertun. Jeśli już pomnik dokładnie taki jak nagrobki na ludzkie kości jest niezwykły dla dawnej osady, to każdy, kto zauważył nagrobek zmarłego w 1870 roku na ewangelickim cmentarzu leśnika o nazwisku Ostertun, będzie chciał jeszcze bardziej dowiedzieć się, jakie znaczenie miało to leśne miejsce i jaki związek mogło mieć z nadleśniczym.
l) Auch im übrigen scheint in den Forst - fchutzverhältnissen in neuerer Zeit einige Aenderung eingetreten und der gegenwärtige 3ustand in den Karten nicht ganz richtig bezeichnet zu sein. Denn auf den Generalstabskarten, sowohl der im Maßstabe von 1:100 000 in der neuen Ausgabe von 1880, wie auf der im Maßftabe von 1:50 000 mit Nachträgen vom Jahre 1906, steht die Siedelung Dasch im äußersten Nordwesten des Waldgebietes als Forsthaus bezeichnet, bei Kunckel nicht; und andererseits ist das neue Forsthaus hinter Freudental in sämtlichen vorhandenen Karten noch nicht zu finden.
l) Również pod innymi względami wydaje się, że w ostatnim czasie nastąpiła pewna zmiana warunków ochrony lasu i obecny stan rzeczy nie jest do końca prawidłowo zaznaczony na mapach. Na mapach Ordnance Survey, zarówno tej w skali 1:100 000 w nowym wydaniu z 1880 r., jak i tej w skali 1:50 000 z uzupełnieniami z 1906 r., osada Dasch w skrajnie północno-zachodniej części obszaru leśnego jest oznaczona jako leśniczówka, natomiast Kunckel nie; a z drugiej strony nowej leśniczówki za Freudentalem nie znajdziemy jeszcze na żadnej z istniejących map.
m) die Bezeichnung jo vieler Wege im Walde als Privatforstwege beirrt erfahrungsgemäß die Fremden oft bei ihren Spaziergängen. Sie hat nur den Zweck, die Ersitzung des Benutzungsrechtes u. ähnl. zu verhüten, will aber nicht das Begehen der Wege verbieten.
m) oznaczenie wielu ścieżek w lesie jako prywatnych dróg leśnych często wprowadza w błąd obcych ludzi podczas ich spacerów. Ma on jedynie zapobiegać uzurpacji prawa do użytkowania i tym podobnym, ale nie zabraniać korzystania ze ścieżek.
n) Ausdrücklich aufmerksam zu machen wäre auch auf die noch vorhanSenen Ueberbleibsel der alten Kaschubenwege, deren Steilheit und Schmalspurigkeit uns von der Beschwerlichkeit des Reisens in früheren Zeiten eine Vor und bemerkt von ihm, daß im Verkehr von Pommern nach Danzig er Jahrhunderte hindurch stark befahren worden sei. Ich Felber habe noch fünf andere folcher Wege gefunden, die jenem an Alter und Berkehrswichtigkeit freilich lange nicht gleichkommen werden, nach der angegebenen Beziehung hin aber auch Beachtung verdienen. Es ist das er stens die Wegrinne, die, wer den Marthaweg bergauf wandert, von seiner Rechten her sich hinaufziehen sieht, die er dann auf einer kurzen dammartigen Aufschüttung überschreitet, und die von hier linkshin auf den Schwedendamm weiter emporsteigt; zweitens ein kurzes Wegestück am Renneberger Ende des Ludolfiner Waldweges; drittens eine Wegrinne zur linken Sand, wenn man den Prinz-Heinrich-Ritt hinuntergeht; piertens ein Abstieg vom jetzigen Oberforstmeisterwege zum Schmierauer Dal, unweit des Blaubeerberges; endlich fünftens der auch auf der Karte noch gezeichnete Weg westlich von dem untersten Stück der jetzigen Altkatzer Fahrstraße, der eben seiner Steilheit wegen den Ausbau dieser Fahrstraße in weiten Krümmungen peranlaßt hat und offenbar erst vor wenigen Jahren zu einem toten Wege geworden ist.
n) Należy też zwrócić ekspresową uwagę na istniejące jeszcze pozostałości dawnych dróg kaszubskich, których stromość i wąskość daje nam wyobrażenie o trudnościach podróżowania w czasach wcześniejszych, a zauważa, że w ruchu z Pomorza do Gdańska były one przez wieki mocno eksploatowane. Znalazłem pięć innych podobnych dróg, które z pewnością nie dorównają tej pod względem wieku i znaczenia dla ruchu, ale które również zasługują na uwagę w tym zakresie. Po pierwsze jest to wąwóz, który podczas wchodzenia na Marthaweg wznosi się z prawej strony, następnie jest przecięty krótkim nasypem w kształcie tamy i dalej wznosi się z lewej strony na Schwedendamm; po drugie krótki odcinek ścieżki na końcu Renneberg przy Ludolfiner Waldweg; po trzecie wąwóz po lewej stronie piasku podczas schodzenia w dół Prinz-Heinrich-Ritt; Po czwarte, zjazd z obecnej Oberforstmeisterweg do Schmierauer Dal, niedaleko od Blaubeerberge; wreszcie po piąte, pokazana jeszcze na mapie ścieżka na zachód od najniższego odcinka obecnej Altkatzer Fahrstraße, która właśnie ze względu na swoją stromość pozwoliła na poszerzenie tej drogi szerokimi zakrętami i najwyraźniej dopiero kilka lat temu stała się martwą ścieżką.
(Gchluß folgt.)
(Dalej następuje wniosek.)

o) Aufgeschlossen, von Fahr- und Fußwegen durcyzogen, ist unser Wald in reicher Fülle, und die Wegebefferung geht immer noch weiter. Was über diese Wegebauten der letzten Jahre und Jahrzehnte sich ermitteln und angeben läßt: Jahreszahlen, Bauzwecke, etwaige Bauschwierigkeiten - das alles darf der Teilnahme des Wanderers gewiß sein. Der Bilder weg - um einige folcher Hinweise hier anzubringen - früher Panoramaweg geheißen, rechtfertigt seinen Namen nur durch das Mittelstück; denn die beiden Wegdrittel am Karlsberge und an der Lindenkurve bieten Bilder, Fernsichten besonderer Art dem Auge nicht dar. Der Pelonker Luftgang, dom Kurhaus zum Deckmannsplatz, besteht als jetzige "Promenade" erst seit 1906 und war bis dahin ein schmaler Wiesen- und Waldpfad. Einige Gpaziergänge find den Besuchern von auswärts so wenig bekannt, daß auf fie der Ortsführer nachdrücklich hinweisen müßte. Das ist erstens der (im Gommer 1908 aufs neue hergericitete) Abstieg von der Ellahöhe innerhalb des Jagens 70 a zum Lehmwege, fehr besuchenswert wegen der prächtigen und weiten Fernsicht über das Schwabental und Oliva hinweg auf die See hinaus; zweitens ein Weg, der an der Dreiherrenspitze vorbei auf dem Ramm ostwärts weiterführt, dann (drei Minuten hinter der Dreiherrenspitze) in spitzem Winkel rechts umbiegt und von hier aus "auf halber Höhe" längs des Lales dahin läuft, in dem zur linken Hand die Ziegelei des vierten Hofes im Waldinnern versteckt liegt, um endlich am Marthawege in den Weg Wächterberg Schwedendamm einzumünden, den Spaziergänger also nicht weit von seinem Ausgangspunkte auf den belaufeneren Weg zurückzuführen; drittens ein Schlängelweg an der Ostwand des Schlangentals um die bewaldeten Bergzungen herum, die sich vom Schwedendamm her dem Tale entgegenstrecken, und zwischen je zwei Zungen die Talrinne durchschreifend; viertens ein ähnlicher Pfad an der Nordböschung des Ellahammweges in deffen westlicher Hälfte. Der zu dritt genannte dieser Wege ist namentlich in den Ialrinnen, der vierte in seiner ganzen Ausdehnung nur fchwer noch kenntlich, und von dem Dritten Wege wenigstens wäre es schade, wenn auch er aus Mangel an Benutzung ganz eingehen follte.
o) Nasz las jest otwarty, pokryty drogami i ścieżkami w obfitości, a budowa dróg wciąż trwa. Co można ustalić i stwierdzić o tych konstrukcjach drogowych z ostatnich lat i dekad: Terminy, cele budowy, ewentualne trudności budowlane - tego wszystkiego może być pewien udział wędrowca. Bilderweg - by dać kilka wskazówek - nazywała się kiedyś Panoramaweg, ale jej nazwa jest uzasadniona tylko na środkowym odcinku, bo dwie trzecie ścieżki przy Karlsberge i przy Lindenkurve nie oferuje obrazów, odległych widoków szczególnego rodzaju dla oka. Pelonker Luftgang, od Kurhausu do Deckmannsplatz, istnieje jako obecna "promenada" dopiero od 1906 roku i była do tego czasu wąską łąkowo-leśną ścieżką. Niektóre ze spacerów są tak mało znane gościom spoza miasta, że lokalny przewodnik musiałby je wskazać. Pierwszym jest zejście z Ellahöhe w obrębie Jagens 70 a do Lehmwege (nowo przygotowane w Gommer 1908), warte odwiedzenia ze względu na wspaniały i daleki widok na Schwabental i Oliwę do morza; po drugie, ścieżka, która prowadzi na wschód obok Dreiherrenspitze na Ramm, a następnie (trzy minuty za Dreiherrenspitze) skręca pod ostrym kątem w prawo i stąd biegnie "w połowie drogi" wzdłuż doliny, w której po lewej stronie ukryte są w lesie cegielnie czwartego gospodarstwa, aby w końcu połączyć się ze ścieżką Wächterberg Schwedendamm przy Marthaweg i tym samym doprowadzić wędrowca z powrotem do bardziej uczęszczanej ścieżki niedaleko od punktu wyjścia; po trzecie, meandrująca ścieżka na wschodniej ścianie Schlangental wokół zalesionych jęzorów górskich, które rozciągają się od Schwedendamm w kierunku doliny, a także pomiędzy dwoma jęzorami po jednym, przecinającym koryto doliny; po czwarte, podobna ścieżka na północnym zboczu Ellahammweg w jej zachodniej połowie. Trzecia z tych ścieżek jest szczególnie trudna do rozpoznania w wąwozach doliny, czwarta w całej swej rozciągłości, a szkoda by było, gdyby trzecia ścieżka zniknęła całkowicie z powodu braku użytkowania.
p) Aber auch aus der Forst kultur, meine ich, wird ein Führer durch den Wald allerlei den Besucher fesselnde Aufschlüsse bereit zu halten haben: über das Alter der Solzeinschläge, die Flächengröße des Jahreseinschlages, etwaige Besonderheiten der Solzverwendung, über die Weise der Aufforstung, über Pflanzgärten, über die Schütte, an der mir im Frühjahr die Kiefern so arg kranken fehen, u. dergl. mehr.
p) Ale myślę, że przewodnik po lesie będzie musiał również dostarczyć zwiedzającemu wszelkich fascynujących informacji o kulturze leśnej: o wieku plantacji, o wielkości rocznego zbioru, o wszelkich szczególnych cechach stosowania zolu, o sposobie zalesiania, o ogrodach plantacyjnych, o zsypie, który tak bardzo doskwiera sosnom na wiosnę, i tak dalej.
q) In der Pflanzenkunde, "der lieblichsten der Wissenschaften", pflegen ja auch die Gebildeten bei uns nur geringe Bedürfnisse zu entwickeln, die Ortsführer daher willige Entfagung zu üben. Und dennoch: über Kiefer, Fichte und Danne, über Rot- und Weißbuche, über Heidekraut, Blau- und Preiselbeere, von denen der Wanderer auf Schritt und Tritt umgeben ist, vielleicht auch über den Besenginster, in dessen goldiger Pracht er südwärts die Abruzzen zur Maienzeit erglänzen fieht, wird, wer didaktischen Stoffblick besitzt, fehr wohl allerlei Einzelheiten herauszufinden wissen, für die er auch bei botanisch bisher nicht Interessierten des Interesses sicher sein kann, und durch deren Uebermittelung er manchen zu weiterer eigener Beobachtung wohl anzuregen dermag. Den Natursinn zu wecken, auf dem die Heimatsliebe doch erwächst, kann den Aufgaben einer gediegenen Waldführung keinesfalls Fernliegen, und dies hier ist eines der Mittel, dies ein Weg zu solchem Zweck und Ziel. Mit inhaltlosem Wortgeklingel dagegen von "dem einlullenden Liede der Nachfigall und dem Wachschmetternden Gang der Lerche, von fammetgrünen Driften und weidenden Herden, von keuchenden Pferden und dem leichtfüßigen Völkchen der Wageninsaffen, von Hirten und Schäfern in einer Scene a la Watteau" usw. - damit weckt man den Natursinn nicht; das nenne ich Naturstimmungsorkauen - und sotanes Geschäfte foll ein Führer gefälligst bleiben lassen.
q) Z botaniki, "najpiękniejszej z nauk", nawet wykształceni wśród nas mają tendencję do rozwijania tylko kilku potrzeb, miejscowi przewodnicy praktykują więc chętne wstrzymywanie się od głosu. A jednak: Przewodnik opowie o sośnie, świerku i cierniu, o buku miedzianym i grabie, o wrzosie, borówce i żurawinie, które otaczają wędrowca na każdym kroku, a może i o żarnowcu, w którego złotym blasku widzi Abruzję błyszczącą w porze majowej, będzie, kto ma dydaktyczne spojrzenie na materiał, umiał wyłuskać wszelkiego rodzaju szczegóły, co do których może być pewien, że zainteresują nawet tych, którzy jeszcze nie interesują się botaniką, a przez przekazanie których może dobrze pobudzić wielu do dalszych własnych obserwacji. Rozbudzenie zmysłu przyrody, na którym wyrasta miłość do ojczyzny, nie może być dalekie od zadań godnego przewodnika leśnego, a to jeden ze środków, to droga do takiego celu i zadania. Z drugiej strony, nie budząc zmysłu natury, nie mówi się o "kołysającej pieśni nocnej figurki i budzącym się śpiewie skowronka, o zielonych zaspach i pasących się stadach, o dyszących koniach i lekkostopych małpach rydwanach, o pasterzach i pasterkach w scenie a la Watteau" itd. - To nie jest sposób na rozbudzenie zmysłu natury, to jest coś, co nazywam przeżuwaniem pały natury - i przewodnik powinien zostawić takie sotaniczne sprawy w spokoju.
r) Nicht Wanderstrecken endlich wird das Buch dem Benutzer vorschreiben dürfen oder zu empfehlen brauchen; sondern es wird ihm, nach einer allgemeinen Einführung in das Verständnis der Karte und einer ersten Umschau im Walde, in einer Reihe kleiner Einzelbilder von dem Gelände eine genauere Beschreibung darzubieten haben, die ihn natürlich auch auf alle Cehenswürdigkeiten hinweist, vor allem aber doch befähigen soll, selbständig und nach seiner Neigung und Wahl fich hier zu ergehen, fich zurechtzufinden und allmählich heimisch zu fühlen.
r) Wreszcie książka nie będzie mogła przepisywać ani zalecać użytkownikowi tras wędrówek; raczej po ogólnym wprowadzeniu do rozumienia mapy i pierwszym rozejrzeniu się po lesie, będzie musiała zaoferować mu dokładniejszy opis terenu w serii małych indywidualnych obrazków, które oczywiście wskażą również wszystkie zabytki, ale przede wszystkim powinny umożliwić mu samodzielne i zgodne z jego skłonnościami i wyborem, odnalezienie drogi i stopniowe poczucie się jak w domu.
Der Pelonker Wald, also das Gebiet um Paulshöhe, Wächterberg, Winterberg, Dreiherrenspitze - dann das größere, den Pelonker Wald als einen Teil einschließende Gelände zwischen dem Pelonker Dstabhange und dem Freudental, mit dem Schwedendamm als Rückgrat und den Abstiegen nach Osten und Westen - die vier Olivaer Einzeltäler und das Gesamttal mit ihren Wasserläufen, den Mühlenbetrieben und Fischereianlagen - der Oberforstmeisterweg als Rückgrat mit seinen Abstiegen zum Schmierauer Tal und zur Renneberger Chaussee - die Kämme zwischen den Tälern - das Waldstück um den Bilderweg, also zwischen dem Ludolfiner Waldwege und dem unteren Teil der Renneberger Chaussee - Das Schmierauer Tal und seine Fortsetzung im Gandwege nebst dem Rechts und Links von diefem Gandwege - das waldfreie Gelände zwischen Wald und See: das dürften so die acht Bilder sein, die im einzelnen genauer - zwar knapp, aber klar - noch zu fchildern wären. So fehr es mich reizt, hiervon eine Probe zu geben: ich traue mir zurzeit eine solche Schilderung noch nicht zu. Erst wenn die Meßtischblätter vorliegen und das Waldge. biet dann auch an der Hand dieser Geländedarstellung wieder und wieder durchstreift worden ist, wird es sich genau genug mir erschlossen haben, daß Haupt - und Nebenfachen auseinander treten, Einzelheiten fich gruppieren, schiefe Auf faffungen ihre Berichtigung finden.
Pelonker Wald, czyli okolice Paulshöhe, Wächterberg, Winterberg, Dreiherrenspitze - następnie większy obszar pomiędzy Pelonker Dstabhange a Freudental, w skład którego wchodzi Pelonker Wald jako część, z Schwedendamm jako szkieletem i zejściami na wschód i zachód - cztery poszczególne doliny Oliwy i dolina jako całość, z ich ciekami wodnymi, działalnością młynów i urządzeniami do połowu ryb - Oberforstmeisterweg jako kręgosłup z zejściami do Schmierauer Tal i Renneberger Chaussee - grzbiety między dolinami - tereny leśne wokół Bilderweg, tj. pomiędzy Ludolfiner Waldwege i dolnym część jeziora Renneberger Chaussee - Dolina Schmierau i jej kontynuacja w Gandweg wraz z prawą i lewą stroną Gandweg - bezdrzewny obszar między lasem a jeziorem: to chyba osiem obrazów, które wymagają jeszcze dokładniejszego opisu - krótko, ale wyraźnie. Jakkolwiek kusi mnie, by dać ich próbkę, nie mam jeszcze na tyle pewności, by to zrobić. Dopiero kiedy arkusze pomiarowe są dostępne i obszar leśny został objechany ponownie i ponownie na podstawie tej reprezentacji terenu, stanie się dla mnie wystarczająco jasne, że główne i wtórne przedziały rozchodzą się, szczegóły grupują się, a przekrzywione kompozycje są korygowane.
Jedenfalls ist einzusehen, daß die meisten der im Vorstehenden verlangten Auskünfte innerhalb dieser Landschaftsbildchen sich ungezwungen werden einfügen lassen. Go weit sie ihnen fids entziehen, finden sie Platz in den übrigen Abfchnitten des Buches.
W każdym razie jasne jest, że większość informacji, o które wnioskowano w powyższych punktach, można łatwo włączyć do tego krajobrazu. Jeśli chodzi o to, że zabierają miejsce, to znajdą one miejsce w innych działach książki.
6. Den gesamten Inhalt des Buches nun denke ich mir in diesen 9 Hauptstücken einbegriffen:
I. Kloster Oliva einst und jetzt.
II. Der Königliche Garten.
III. Der Karlsberg.
IV. Olivas Entwickelung bis zur Gegenwart.
V. Oliva heutzutage.
VI. Unsere Verkehrswege.
VII. Umschau im Walde nach unserer Waldkarte.
VIII. Landschaftliche Einzelbilder.
IX. Allerlei über Waldpflege und Waldwuchs, Hierzu folgende Bemerkungen:
a) Die Kapitel I und II werden je durch einen einfachen Sandriß zu erläutern fein.
b) Der Deranschaulichung bei Kap. III dient die in 3 erwähnte Karte.
c) Bei Kap. IV handelt es sich natürlich um Olivas Wachstum, namentlich in den letzten Jahren und Jahrzehnten, also um die Eingemeindung von Pelonken, Kleinkrug, Konradshammer und Glettkau, ferner um die fortschreitende Entwaldung nach Osten und Süden in den letzten Jahrzehnten, um den Beginn und das Fortschreiten des Bodengeschäftes (der fog. Bodenspekulation), um die unge fähren Bodenpreise u. dergl. m.
d) Kap. V wird überwiegend statistisch zu halten fein: Zahl, Bekenntnis, Beruf der Bevölkerung, Steuern, Armenlasten, Schulen, Stiftungen, Wohltätigkeitsanstalten, Vereine, Gemeindeverwaltung usw., endlich Ausblicke und Pläne für die nächste Zukunft.
e) Kap. VI hat Angaben zu machen über Chauffeen, Straßenbahnen und Eisenbahnen, allemal mit den zutreffenden Jahreszahlen, Fahrzeiten, Fahrpreisen und der Fahrdauer. Gemäß den Bedürfnissen der Gommergäste find hier auch die Dampferfahrten von Zoppot nach Adlershorst, Hela, Westerplatte und Danzig, sowie die Straßenbahnen LangfuhrBrösen und Brösen-Neufahrwasser-Danzig auf zuführen.
f) Kap. VII gedenke ich, aber natürlich zunächst erst nach der Kunckelschen Karte in ihrer jetzigen Gestalt bearbeitet, im nächsten Frühjahr hier darzubieten.
g) Zu Kap. VIII und IX ist auf meine Ausfüh rungen unter 5 r, p und 9 zu verweisen.
h) Wichtig ist eine bequeme Nachschlagemöglich keit und daher erstens die Beigabe eines ganz genauen Wörterverzeichnisses, zwei. tens die Teilung jeder Geite in zwei Längsfpalten und die fortlaufende zählung viel mehr der Gpalten als der Geiten und drittens die Anwendung von Sperrdruck für jedes Gtichwort, so oft es nur im Lert vorkommt und also im Wörterverzeichnis mit der Gpaltenziffer aufgeführt steht.
6. Myślę o całej treści książki jako zawartej w tych 9 głównych działach:
I. Klasztor w Oliwie kiedyś i dziś.
II. ogród królewski.
III. karlsberg.
IV. Rozwój Oliwy aż do dnia dzisiejszego.
V. Oliwa dzisiaj.
VI. nasze trasy komunikacyjne. VII.Rozglądanie się po lesie według naszej leśnej mapy.
VIII. Obrazy krajobrazowe.
IX. Różne na temat pielęgnacji i wzrostu lasu, z następującymi uwagami:
a) Rozdziały I i II będą objaśniane po prostym zarysie piaskowym.
b) Rozdział III ilustruje mapa wymieniona w p. 3.
c) Rozdział IV dotyczy rozwoju Oliwy, zwłaszcza w ostatnich latach i dekadach, tj. przyłączenia Pelonken, Kleinkrug, Konradshammer i Glettkau, stopniowego wylesiania na wschodzie i południu w ostatnich dekadach, początku i postępu biznesu gruntowego (spekulacji gruntami w mgle), niekorzystnych cen gruntów i tym podobnych.
d) Rozdz. V będzie głównie statystyczny: liczba, wyznanie, zajęcie ludności, podatki, obciążenia ubogich, szkoły, fundacje, instytucje dobroczynne, stowarzyszenia, administracja miejska etc., wreszcie prognozy i plany na najbliższą przyszłość.
e) Rozdział VI zawiera informacje dotyczące szoferów, tramwajów i kolei, zawsze z podaniem odpowiednich danych rocznych, czasów przejazdu, taryf i czasu trwania podróży. Zgodnie z potrzebami gości Goms, mają tu być wymienione również przejazdy parowozów z Sopotu do Adlershorst, Heli, Westerplatte i Gdańska oraz tramwaje Langfuhr-Brösen i Brösen-Neufahrwasser-Danzig.
f) Rozdział VII zamierzam przedstawić tutaj na wiosnę przyszłego roku, ale oczywiście dopiero po przepracowaniu mapy Kunckla w jej obecnej formie.
g) W przypadku rozdziałów VIII i IX proszę odnieść się do moich uwag w punktach 5 r, p i 9.
h) Ważne jest, aby mapa była łatwa do skonsultowania i dlatego, po pierwsze, należy dołączyć bardzo dokładny słownik, po drugie, każdą stronę podzielić na dwie podłużne kolumny i policzyć kolejno o wiele więcej kolumn niż stron, a po trzecie, zastosować druk blokujący dla każdego słowa kluczowego, o ile występuje ono tylko w tekście i dzięki temu jest wymienione w słowniku z numerem kolumny.
7. Bei solcher Reichhaltigkeit wird fich also der Zührer zu einer Ortskunde ausmachen. Und die foll er allerdings wirklich bieten, nichts Geringeres; wie denn auch das Werk ben Doppeltitel erhalten müßte: "Ortskunde von Oliva. Ein Führer für den Ort und seine Umgebung". DickTeibig und zu kostspielig braucht darum das Buch nicht zu werden, d. h. den Umfang von 5-6 Druckbogen mit 80-100 Geiten und den Preis pon 2 Mk. mit Einschluß der beiden Karten nicht zu überschreiten, fofern bei der Abfassung auf zwei Maßnahmen Bedacht genommen wird: Erftens muß die unter 5 q erwähnte GeIchmacklosigkeit, Stimmungen vorzukauen, halbe und ganze Geiten lang in fönender Dithyrambensprache nichts zu fagen, gänzlich vermieden, es muß vielmehr mit aller Gorgfalt eine knappe und lediglich auf fachlichen Inhalt abzielende Dar tellung angestrebt werden - fintemalen Nüchternes keineswegs trocken, Lehrhaftes keineswegs ledern zu sein braucht; und zweitens ist meines Bedünkens auf die Beigabe von Abbildungen völlig zu verzichten. Bei E. Püttner nehmen die 15 Bilder im Lert reichlich den fünften Teil des ganzen Büchleins in Anspruch, und fie wären wohl allesamt gleich gut oder besser als Ansichtskarten mühelos und für wenige Pfennig auch zu erlangen. Meint man, zu Anpreisungszwecken derartige Bilder verbreiten zu müssen, fo tue man das mittels eines besonderen Heftthens. Ein Olivaer Führer hat gar nicht Fremde anzulocken, sondern unsere Gäste und EinIn ohner 3u leiten, zu belehren und hier heimisch zu machen.
7. Przy takim bogactwie informacji przewodnik okaże się zatem lokalną historią. I to jest to, co rzeczywiście powinna oferować, nic mniej; tak jak praca powinna otrzymać podwójny tytuł: "Ortskunde von Oliva. Przewodnik po mieście i okolicy". Książka nie musi być duża i zbyt droga, tj. nie powinna przekraczać 5-6 zadrukowanych arkuszy o objętości 80-100 stron i cenie 2 Mk. wraz z dwiema mapami, o ile przy pisaniu uwzględni się dwie miary: Po pierwsze, należy całkowicie unikać wspomnianej w punkcie 5 q niesmaczności, przeżuwania nastrojów, nic nie mówienia przez pół i całe strony w pięknym dithyrambicznym języku; zamiast tego należy z całą starannością dążyć do zwięzłej prezentacji ukierunkowanej wyłącznie na treść techniczną - w ostatecznym rozrachunku to, co trzeźwe, nie musi być bynajmniej suche, to, co pouczające, nie musi być bynajmniej skórzane; a po drugie, moim zdaniem, należy całkowicie zrezygnować z dodawania ilustracji. 15 zdjęć w książce E. Püttner zajmuje piątą część całej książki, a wszystkie byłyby równie dobre lub lepsze od pocztówek ze zdjęciami i można by je łatwo zdobyć za kilka groszy. Jeśli uważasz, że musisz rozpowszechniać takie zdjęcia w celach promocyjnych, powinieneś to zrobić za pomocą specjalnej książeczki. Przewodnik po Olivie nie musi przyciągać obcych, ale prowadzić naszych gości i mieszkańców, instruować ich i sprawiać, by czuli się tu jak w domu.

* [Zur Karte von Oliva.] Die inhaltreichen Anregungen zu einem „Führer für Oliva" von Herrn Dr. Zint sind sehr beachtet worden. Der Herr Verfaffer der Kunckelschen Karte äußert sich zu den Anregungen bezüglich seiner Arbeit wie folgt:
"Zuzugeben ist zwar, daß, wer Meßtischblätter zu lesen dersteht, d. h. por dessen Auge bei Einblick in ein solches ein getreues Bild des dargestellten Geländes mit allen Erhebungen und Cenkungen entsteht, eine Karte erst vollkommen finden wird, wenn dieselbe dieses Bild vermittelt."
* Bardzo dobrze zostały przyjęte bogate w treść propozycje "Przewodnika po Oliwie" autorstwa dr Zinta. Autor mapy Kunckel komentuje sugestie dotyczące jego pracy w następujący sposób:
"Trzeba przyznać, że każdy, kto potrafi czytać mapę, tzn. którego oczy, patrząc na mapę, otrzymują prawdziwy obraz terenu ze wszystkimi jego wzniesieniami i kraterami, uzna mapę za doskonałą tylko wtedy, gdy przekazuje ten obraz."