RAD Danzig-Oliva. Ausgabe
von Holzschuhen auf der
Kammer. 1941 rok.
Internet: www.eBay.de.

Skansen w Parku Oliwskim

znajdował się niegdyś za spichlerzem opackim i potokiem oliwskim na niedużej polance po zachodniej stronie wozowni (składnica Konserwatora Zabytków). Do jego utworzenia przyczyniły się zapewne dwie decyzje Senatu Wolnego Miasta Gdańska. Pierwsza z nich utworzyła w maju 1927 roku w Pałacu Opatów Muzeum Regionalne (Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte) otwarte po adaptacji budynku 18 marca 1928 roku. Druga z 1930 roku objęła ochroną najwartościowsze wiatraki odwadniające znajdujące się na obszarze WMG.
Niebawem sprowadzono tu m.in. wiatrak z Żuław, drewniany kierat oraz słowiańskie łodzie wykopane na Oruni.

W 1947 roku pisał o skansenie w książce "Gdańsk miasto nasze" prof. Jan Kilarski: "Za spichlerzem i rzeczką zasilającą parkowe stawy ukazują się skrzydła wiatraka. To resztka regionalnego działu dawnego muzeum, z czego się został i drewniany kierat, a co ważniejsze dwie wczesnohistoryczne łodzie w okolicach Gdańska z pod ziemi dobyte".

Czy skansen z parku mógł być zaczątkiem skansenu, który próbowali utworzyć w Dolinie Radości ówcześni działacze oliwscy? Jednym z nich był jak wspomina Bogdan, syn Edmunda Gołuńskiego nazwanego przez "Dwutygodnik Kaszubski" w listopadzie 1958 roku "Dyrektorem od Doliny Radości". Jeszcze w 1970 roku Dziennik Bałtycki podawał w artykule z 25-26 października pt. "Zgrzebna i rzewna tradycja": "Na realizacje czeka też skansen w Dolinie Radości w Oliwie".
W latach 70-tych za sprawą m.in. prof. Jerzego Stankiewicza próbowano również pozyskać dla celów muzeum-skansenu domy czeladników znajdujące się przy ul. Kwietnej. W skansenie miały się znaleźć m.in. likwidowane w mieście latarnie gazowe, bramy i ogrodzenia z kutego żelaza oraz miejskie pompy wodne. Niestety planów tych nie zrealizowano a obecnie (2014) jeden z domów przy Kwietnej (nr 32) jest celowo? przez miasto likwidowany!!! Zapewne za zgodą Konserwatora Zabytków!!!

Kierat i oruńskie łodzie

Kiedy trafił do skansenu kierat i gdzie się obecnie znajduje można jedynie przypuszczać. Stał pod małym zadaszeniem wraz z łodzią od około 1933 do co najmniej 1959 roku.
W latach 1933-1934 odkryto w czasie prac melioracyjnych na Oruni w okolicy ul. Żuławskiej trzy łodzie nazwane od miejsca ich znalezienia Ohra I, II i III. Jedna z nich Orunia I odkryta w lipcu 1933 roku została zrekonstruowana wg projektu Otto Lienaua w 1934 roku, jako łódź bojowa wikingów i wyeksponowana w Oliwie.




Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim, 1972, s. 39, 45.

W 1952 roku czasopismo (wschodnio-naukowe) "Zeitschrift für Ostforschung" podawało (tłumaczenie): Gdańsk-Oliwa. Muzeum zachodnio-pruskiej historii. Model (wzór) odkopanej w Gdańsku łodzi Orunia I. Łódź ta jest identyczna z umieszczoną na drzwiach z brązu w Katedrze Gnieźnieńskiej.

Obecnie uważa się, że łodzie odkryte na Oruni pochodzą z X-XI wieku. Są łodziami pomorskimi służącymi do przewozu towarów o nośności od 3 do 3,5 tony lub przewozu wojowników (18-20 osób). Łódź Orunia I miała wymiary: 12,76 m. długości, 2,37 m. szerokości na śródokręciu, 70 cm wysokości. Zanurzenie 30 cm z pełnym ładunkiem, 20 cm bez ładunku. Nośność 1,5 tony przy wyporności 2,7 tony.

O powyższych eksponatach w parku oliwskim pisali w 1957 roku Maciej Kilarski, Franciszek Mamuszka i Jerzy Stankiewicz. Stan na 1956 rok: "Na zachód od stajni znajduje się dawny, obecnie zupełnie zaniedbany ogród botaniczny. Mieszczą się tutaj obecnie: 1) jedyny zachowany jeszcze wiatrak - pompa odwadniająca - z Żuław, odnowiony i przeniesiony tutaj w 1933 r., 2) stary kierat, 3) schowana pod daszkiem osłaniającym ten kierat wczesno-średniowieczna łódź dłubana".
Już w 1959 roku Franciszek Mamuszka i Jerzy Stankiewicz pisali: "Na zachód od stajni znajduje się dawny ogród botaniczny (obecnie zupełnie zaniedbany). Mieszczą się tutaj obecnie: 1) jedyny zachowany jeszcze wiatrak - pompa odwadniająca - z Żuław, odnowiony i przeniesiony tutaj w 1933 r., 2) stary kierat".

Brak łodzi Orunia I w opisie z 1959 roku oznacza, że została ona przeniesiona do odbudowanego w latach 1956-1958 Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Elementy łodzi Orunia II i III znajdują się obecnie w Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku.

W lipcu (14/15) 1957 roku Dziennik Bałtycki informował: "Zakończono prace konserwacyjne i inwentaryzacyjne przy dwóch starosłowiańskich łodziach, znalezionych przed wielu laty w Oruni i w Mechlinkach, które do niedawna niszczały w tzw. składnicy muzealnej w Oliwie. Prac tych dokonał kustosz oddziału morskiego Muzeum Pomorza Zachodniego dr P. Smolarek, przy pomocy i pod kierunkiem mgra R. Łuki, kustosza gdańskiego Muzeum Pomorskiego. [...] Jeszcze w tym roku konserwacją objęta będzie następna łudź oruńska, tzw. Orunia II".

Grochowski (Ostaszewski) koźlak

Wiatrak w Ostaszewie.
Jerzy Stankiewicz.

Najdłużej goszczącym eksponatem w dawnym skansenie w parku oliwskim był żuławski wiatrak odwadniająco-nawadniający, tzw. Koźlak (jest wiatrakiem, którego oś obrotu stanowi pionowy słup umieszczony w drewnianej podstawie - trapezowym koźle. Podczas nastawiania go na wiatr obraca się całym mechanizmem wiatraka).
Wiatrak grochowski "powołano do życia" na przełomie XVIII-XIX wieku. W 1917 roku został jak podaje "Karta ewidencyjna wiatraka" sporządzona przez Jerzego Domino wyremontowany.
Gdy w 1930 roku objęto ochroną nieczynne już żuławskie wiatraki, a było ich zaledwie jedenaście, wiatrak grochowski trafił do Oliwy, gdy zdecydowano o jego następnym remoncie w 1933 roku. Został wówczas rozebrany, zewidencjonowany i odtworzony w skansenie w parku oliwskim ("częściowo wówczas zrekonstruowany w górnej części").

Niedawno (6 października 2014 r.) prof. Andrzej Januszajtis znalazł dowód łamiący dotychczasowe informacje, mówiące o pochodzeniu wiatraka (cytat): "Jak już miałem okazję informować (na podstawie ówczesnej prasy), jego pierwotną lokalizacją nie było Ostaszewo, tylko Neukrügerskampe na wschód od Rybiny, zwane dziś Grochowem III.
Ostatnio wpadł mi w ręce dowód, w moim przekonaniu rozstrzygający: ilustracja w czasopiśmie "Heimatblätter des Deutschen Heimatsbunds Danzig" z 1934 r. W podpisie czytamy: "Wiatrak odwadniający z Neukrügerskampe, ufundowany przez Niemiecki Związek Ojczysty w Gdańsku ku czci dr Hermanna Strunka, 1933", a pod ilustracją: "Młyn Strunka, wzniesiony w ogrodzie muzealnym parku Pałacowego w Oliwie." Zmarły w 1933 r. Strunk był senatorem do spraw kultury. Park Pałacowy (Schloßgarten) to, oczywiście, park Opacki".

W 1945 roku Żuławy zostały zalane przez wycofujące się wojska niemieckie. Jedynym "koźlakiem", który przetrwał wojnę był wiatrak w parku.
W 1951 roku napisała o nim Irena Fabian-Madeyska w zeszycie nr 3 wydanym przez Bibliotekę Gdańską: "Mało kto jednak zauważa [...] wydzieloną ogrodzeniem część parku. Mieści się tu składnica muzealna obiektów o dużych rozmiarach, jak np. przeniesiony z Żuław - tak typowy dla depresyjnego pejzażu żuławskiego i... holenderskiego - wiatrak odwadniający. Konstrukcja jego przywędrowała do Polski z dalekich Niderlandów wraz z napływającymi tu od wieku XVI osadnikami, wygnanymi z ojczystego kraju za innowierstwo".

Następny remont wykonano w latach 1967-1968. Niestety w czwartek 13 października 1977 roku gdy w Oliwie przebywał król Belgii Baudouin I z królową Fabiolą został podpalony przez nieznanych sprawców. Spłonęła wówczas prawie cała górna część wraz z mechanizm. By zapobiec dalszemu wandalizmowi jeszcze w tym samym roku został częściowo rozebrany i przewieziony do miejscowości Wieniec do Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych (ul. Kwiatowa 18) na Wyspie Sobieszewskiej. Tam niestety dalej niszczał, ponieważ zrezygnowano z jego odbudowy.

Wiatrak w Wieńcu.
www.zulawy.info.

Około 2005 roku za zgodą Pomorskiego Konserwatora Zabytków niszczejące resztki wiatraka zostały zdeponowane w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim. Obecnie są wystawione w muzeum.

Jerzy Domino, "Karta ewidencyjna zabytków architektury budownictwa", Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, 2005: "Wiatrak ten był wielokrotnie remontowany - najpierw w 1917, potem w 1933, kiedy to został rozebrany i przewieziony do Oliwy, częściowo wówczas zrekonstruowany w górnej części, ponownie remontowany w l. 1967-1968; w 1977 spaliła się górna część wiatraka i część mechanizmu, a dolna część przeniesiona została do miejscowości Wieniec na Wyspie Sobieszewskiej (gdzie zatraceniu uległa idea tej budowli); obecnie konstrukcja rozebrana, zdeponowana w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim".

Do Oliwy zapewne już nie trafi, ale czy jest nadzieja, że zostanie zrekonstruowany?. Takie plany mają zapaleni miłośnicy z Klubu Nowodworskiego by go zrekonstruować we wsi Cyganek w Nowym Dworze Gdańskim.

Internet: www.wiatraki.org.pl.